شماره ۱۴۶

می‌گفتند، نوازنده‌ی معروفی است. اوایل گیتار‌الکتریک می‌نواخته و بعد با سینتی‌سایزر توانسته در عالم موسیقی خودی نشان دهد. حتی می‌گفتند از دوستان «یانی» بوده است که البته گمان کنم منظورشان این بود که در یک سبک می‌نوازند. اما راستش را که بخواهید، «کیتارو» فرزند یک کشاورز بود. به‌قول خودش فرزند مزارع برنج که به‌دنبال آرزوهایش سفر آغاز کرد و مانند بسیاری از بزرگان او هم از سختی‌های زندگی مستثنا نبود. خواندم که شغلِ کارگری را در رستوران‌های توکیو تجربه کرده و با تکیه بر استعداد خویش و توانایی‌هایش در نواختن چند ساز، در باشگاه‌های شبانه مشغول نوازندگی شده است. سال ۱۹۵۳ میلادی که به‌دنیا آمد نامش «ماسانورا تاکاهاشی» بود و اصالتاً اهلِ تویوهاشیِ ژاپن. شاید در علاقه‌ی او به موسیقی روح طبیعت، اعتقادات مذهبی «شینتو» چندان بی‌تأثیر نبوده است. در همان نوجوانی موسیقی سل، همچنین ریتم و بلوز توجه او را جلب کرد و یادگیری گیتار الکتریک را آغاز کرد. کمی بعد گروه خود یعنی «آلباتراس» را به باشگاه‌ها بُرد و تاکاهاشی را «کیتارو» نامیدند.

احتمالاً کسانی که به او بدی کرده بودند در تنهایی خودشان، حتی اگر حق هم در جاهایی با خودشان بود، حق را تماماً به بسطامی دادند و توی سرِ خودشان زدند. چند وقت بعد هم، مثل همیشه این تب فروکش کرد و او شاید به‌راحتی فراموش شد تا زمان مرگ یک آدم مشهور، نام‌آور و زبانزد دیگر كه همین چندی پیش درباره‌ی چند تن از هنرمندان و به‌تازگی نیز در مورد مرتضی پاشایی تكرار شد؛ چیزی که بارها و بارها تکرار شده و به‌صورت یک سنت نامیمون درآمده و در فرهنگ ما صاحب یک واژه‌ی کریه و مشمئزکننده به‌نام «مرده‌پرستی» شده است و به نظر نمی‌رسد که تا دهه‌های آینده هم این ضدفرهنگ تغییر کند. چنان‌که بسیاری از سنت‌های ما صاحب ظواهر و قالب‌های مدرن شده، ولی واقعیت این است که سنت‌های گاهی ناپسند نیز همچنان پابرجا هستند و فقط ابزار دست‌یازیدن به آنها عوض شده و صورتی مدرن پیدا کرده است. (بیان این نكته لازم است كه فصل مشترك و قطورِ آسیب‌شناسی سوگواری در ایران شكل عام دارد و مردگان مشهور و غیرمشهور را در برمی‌گیرد.) این سنتِ عزیز‌داشتن مردگان و در مقابل، بی‌اعتنایی ابدی به زندگان و ریشه‌های تاریخی، اجتماعی و سنتی آن در جامعه‌ی ایرانی را با «مهدی مناف‌‌زاده» در میان گذاشته‌ایم و دیدگاه‌های او را در این‌باره جویا شده‌ایم. با بیان این نكته كه درگذشت و تشییع پیكر زنده‌یاد پاشایی، موردی خاص است كه از منظرهای گوناگون باید به آن پرداخت و در این گفت‌وشنود، ضمن احترام به او فقط كوشیده‌ایم تا به فصل‌های مشترک این آیین در ایران (در خصوص سوگواری ‌ما ایرانیان برای مشاهیر) بپردازیم. گفت‌وشنود ما را با این پژوهشگر اجتماعی بخوانید:

موسیقی بخشی از فرهنگ و شاخصی جدانشدنی از آن است که با روح و روان و کار و زندگی، سختی و آسانی و شور و مستی و تعزیه‌ی انسان عجین و درهم‌تنیده است. زمانی که درباره‌ی ریشه‌های موسیقی یک قوم یا ملت پژوهشی انجام می‌شود، کار خیلی سخت‌تر از نوشتن درباره‌ی موسیقی مدرن و کارهای هنرمندان معاصر است؛ به‌خصوص در باب قومی که متأسفانه در طول تاریخ از جنبه‌های مختلف سیاسی و جغرافیایی دستخوش تحول و دگرگونی بوده است. ارمنستان و ارامنه از اقوام کهن منطقه‌ی خاورمیانه و تمدن پارسه بوده‌اند که امروزه کمی از خاک آن باقی مانده و در تلاشی مداوم سعی در ماندگاری و حفظ داشته‌های فرهنگی باستانی خود دارد که امید است کوشش‌هایشان در این مهم به‌ثمر بنشیند؛ چرا که انسان امروزی به‌قدری درگیر مسائل مادی است که پرسه‌زدن در کوچه‌پس‌کوچه‌های تاریخ در حوصله‌اش نمی‌گنجد. امید است این مقاله بتواند بخشی از فرهنگ و تاریخ موسیقایی این قوم را به‌درستی معرفی کند. برای این مهم در ابتدا نیاز است که اطلاعات اندکی در خصوص این قوم را بدانیم و تاریخ ارتباطات قوم ایرانی با آنها را بررسی کنیم.

امروز باید بدانیم که اگر در گذشته موسیقی‌شناس ما توفیقی داشته، در بررسی‌ها و تحلیل‌های خود قدری (و نه به‌اندازه‌ی لزوم)، دیدگاه‌های اجتماعی، تاریخی و آداب و رسوم کهن ایرانی و فرهنگ برآمده از آن را نیز وارد کرده است. فقدان نگاه تاریخی ـ ادبی در تحقیق و تحلیل مسائل اجتماعی ـ موسیقایی، مشکلی است که تا حد بسیار زیادی گریبانگیر بخش زیادی از موسیقی‌نویسان نسل امروزین شده است. اینان معمولاً با کوچک‌ترین نگاهی به تحلیلِ تاریخی موسیقی و با چشم‌بستن به روی فعل و انفعالات اجتماعی در یک سده‌ی اخیر، نگاهی مقطعی و نقطه‌ای به مسائل موسیقی می‌اندازند و از سیر تکوین، تحول، تکامل و آنگاه انحطاط این هنر غافل می‌مانند. سخن در پرده نمی‌گویم؛ امروز نه که سال‌هاست از این نکته غفلت کرده‌ایم که پندارها و نوشتارهای نهادینه‌شده‌ی ما، ریشه در تاریخ نه‌چندان روشن گذشته‌ی ما دارد. نه چنان‌که شیفته‌ی موسیقی مصرفی در جهان مصرف‌گرای معاصر باشیم و نه چنین باشیم که در مانداب سنت‌های موسیقایی که به‌ویژه از دهه‌ی چهل برایمان ساخته‌اند، صرفاً دست و پا بزنیم. در گام نخست بیاموزیم شیوه‌های درستِ روش‌شناختی در مطالعه را و آنگاه با تنوع و تطوری که به‌کار می‌بندیم به تجزیه و تحلیل بنیان‌های موسیقی‌ساز (‌و به موازات آن، عوامل موسیقی‌برانداز) بپردازیم و پرهیز کنیم از باورهایی که بیش از هرچیزی، ذهن پرسشگر ما را سرکوب می‌کند و به ما می‌آموزد که در‌بست همه‌چیز را قبول کنیم.

به‌دلیل طولانی‌شدن این سلسله مطالب سعی خواهد شد تا چند شماره‌ی آینده این مبحث بسته شود و به همین دلیل آنچه را در بخش‌های آتی این سلسله مطالب خواهید خواند، ریتمی سریع‌تر از مطالب پیشین خواهد داشت. در مطالب پیشین از تولد صنعت موسیقی، پیدایش نخستین سازهای الکترونیکی، روش‌های مختلف ضبط و مدل‌های تجاری مختلفی صحبت به‌میان آمد، ولی با آمدن فناوری دیجیتال و در پی آن اینترنت، صنعت موسیقی دچار شوک بزرگی شد که شدت آن شاید دیگر برای این صنعت تکرار نشود. منصفانه است اگر بگوییم بزرگ‌ترین تأثیر فناوری دیجیتال در صنعت موسیقی «تسهیل دسترسی به موسیقی» بوده است. کنترل بر دسترسی که یکی از مهم‌ترین زمینه‌های پول‌سازی صنعت موسیقی برای اهالی آن بوده است و به همین دلیل صنعت موسیقی در ابتدای امر با دیده‌ي تهدید و پس از تأمل در فناوری دیجیتال، با تغییر در مدل‌های تجاری، این تهدید را به فرصت تبدیل کرد. در این مطلب به مزایا، معایب و مقایسه‌ي میان دو فناوری آنالوگ و دیجیتال نمی‌پردازیم، بلکه به تأثیر آمدنِ فناوری دیجیتال در صنعت موسیقی و نقش آن در تغییر مدل‌های تجاری دوران آنالوگ می‌پردازیم.