شمارۀ ۱۷۶

«نخستین سرود ملّی ایران» توسط آلفرد باتیست لومر، آهنگ‌ساز فرانسوی، در سال ۱۲۴۷ به درخواست ناصرالدین‌شاه در زمان اقامت لومر در ایران نوشته شد و در سال ۱۲۵۲ در فرانسه به‌چاپ رسید. از این قطعه، اجرایی با ارکستر نظامی در اواخر زمان قاجار روی صفحه‌های ۴۵ دور وجود دارد که در همان زمان ضبط شده است؛ اما این قطعه به‌طور رسمی نخستین‌بار توسط ارکستر ملل به رهبری پیمان سلطانی در سال ۱۳۸۴ تحت عنوان «مارش لومر» اجرا شده است که آن را، به‌ویژه در مناسبت‌های میهنی و انتخاباتی، بسیار شنیده‌ایم. سیاوش بیضایی می‌گوید این اثر برای نخستین‌بار توسط او در سال ۱۳۸۴ با اصلاحاتی در هارمونی و فرم و افزودنِ بخش‌هایی به آن برای ارکستر نوشته شده است. برای صلابت بیشتر این قطعه به‌عنوان سرود ملّی، که برخلاف سرودهای دیگر در مد مینور نوشته شده است، مقدمۀ جدید آن با مد ماژور آغاز شده و پس از ۱۱ میزان به مُد مینور بازگشته و به بیان معرفی ملودی اصلی می‌پردازد. یک بخش میانی در ماهور نیز به منظور برجسته‌سازی حالت ایرانی آن به اثر افزوده شده، و درنهایت کُدای نهایی با الهام از مقدمه با ریتمی استوار و ایجاد تعادلی میان مدهای ماژور و مینور، با مُد ماژور به‌پایان می‌رسد (هرچند آقای بیضایی معتقد است: «آقای سلطانی برای اینکه ثابت کنند که تنظیم پیچیدۀ ایشان در اصل چیز دیگری بوده است، آغاز آن را مینور کرده و به آن بیشتر حالت یک «رقص عربی» داده‌اند»). کلامِ آهنگ «ایران جوان» را هم شادروان بیژن ترقی، در همان سال برای همین پرداخت و فرم جدید آن سروده است. بیشتر

این نوشته محصول گفت‌وگویی است با دوست عزیز جناب سجاد پورقناد دربارۀ نقش و تأثیر علی‌نقی وزیری در مقولۀ تئوری‌پردازی در موسیقی ایرانی. بحث بر سرِ این بود که آیا تئوری‌پردازی وزیری متکی به ساختار مقامی (یا مدالِ) ردیف هفت دستگاه و پنج آواز است، یا اینکه او با طرح گام‌های موسیقی ایرانی در پی گشایش مرزهای موسیقی ایرانی ورای هفت دستگاه و پنج آواز بوده است. در این رابطه پورقناد بیان می‌کند که وزیری در پی پدیدارشناسیِ موسیقی ایرانی نبوده است، بلکه کوشش او در راه شناختن و شناساندنِ «موسیقی کلاسیک» ایرانی بوده است. این گفته را من (که از کارکرد واژۀ «کلاسیک» در این رابطه راضی نیستم) برای خودم چنین ترجمه و تعبیر می‌کنم که وزیری برای شناختن و شناساندن موسیقی هنری و جدی در ایران کوشش می‌کرد. کوششی که بسیار باارزش و لازم بود، اما موفقیت او نسبی است و موفقیت تام حاصل نشد. بیشتر

در این مقاله به بررسی هویت موسیقایی هریک از سه منطقۀ صحنه، گوران و لَکِستان پرداخته می‏شود. منظور از هویت موسیقایی، عناصری است که باعث تشخیص تمایز بین موسیقی‏‌های مختلف می‏‌شود که به بررسی این عناصر می‏‌پردازیم. در قسمت اول در شمارۀ پیشین به مؤلفه‏‌های مدال و ریتمیک؛ سیستم ریتمیک، تکنیک‏‌های سازی و آوازی، جنس صدا و بررسی مقام‏‌های سحری و طرز پرداخته شد و در این قسمت پایانی به بررسی مقام‌‏های پاوه‏‌موری، قطار، گُلَ‏‌خاک یا گُل‌وخاک، ذکر حَقَن‏‌حَقَن و جنس صدای ساز تنبور می‌‏پردازیم.

کمانچه طی قرن حاضر مورد موضع‌گیری‌های متناقضی میان موسیقی‌دانان واقع شده است. این ساز کهن در چند دهۀ آغازین این سده، با موضع قهرآمیزِ حذف در هنرستان‌ها روبه‌رو شده و در چند دهۀ اخیر شاهد اقبال موسیقی‌دانان و علاقه‌مندان موسیقی بوده است. آنچه سبب طبع این مقاله شده است چرایی عدم حضور و چگونگی بازگشت آن به مجامع آکادمیک رسمی کشور است. برای رسیدن به این منظور، نخست به علل فرهنگی، زیبایی‌شناختی و فنی حذف کمانچه و دلایل استفادۀ‌ ویلن به‌جای آن، سپس به روند بازگشت کمانچه به جرگۀ دیگر سازهای مورد استفاده در موسیقی ایران و درنهایت به آسیب‌شناسی آموزش این ساز پرداخته می‌شود. از اهداف اصلی این نوشتار، طرح مشکلات ساختاری کمانچه، بازگویی مصائبی که از دیرباز گریبان‌گیر نوازندگان کمانچه بوده است، نقد سیر کُند بهبود در صنعت ساختِ ساز، نقد متد آموزشی کنونی و در پایان آسیب‌های ادامۀ این روند است.

در قسمت اول دیدیم که یک مرور موسیقی چیست و با هدف آن آشنا شدیم. خواندیم مرور حالت خاصی از نقد است که معمولاً در اندازه‌های کوتاه نوشته می‌شود. هدفش این است که محصولات موسیقی (معمولاً آلبوم و کنسرت) را به مخاطب‌ها معرفی کند و به‌اصطلاح محصول را در دسترس ذائقۀ مردم بگذارد. در قسمت دوم کمی با تاریخچۀ مرورنویسی در ایران آشنا شدیم و دیدیم چطور این نوع نوشتن دربارۀ موسیقی از مجلۀ فرهنگ و آهنگ شروع شد و به امروز رسید. بعد مختصری با مسائل کلی مرورنویسی، یعنی شنیدن موسیقی و پیدا کردن چیزهایی که باید نقد و معرفی‌شان کنیم آشنا شدیم و درنهایت کمی هم با مسائل مربوط به نوشتن همان چیزها. بیشتر

عرفان محمدخان متولد ۱۹۵۴ میلادی در شهر لاکنو هندوستان و فارغ‌التحصیل رشتۀ اقتصاد از دانشگاه سنت خاویر است. یادگیری موسیقی را از سنین کودکی نزد پدرش استاد عمرخان آغاز کرد ولی پدرش او را نزد عمویش الیاس‌خان در لاکنو فرستاد تا با جدیت بیشتری به موسیقی بپردازد. محمدخان می‌گوید: «ما میراث‌دار یک سلسله یا خاندانی (گارانا) از موسیقی‌دانان هستیم که نسل به نسل و پس از سده‌ها، اکنون به من و برادرم منتقل شده است. نام این سلسله، شاهجهانپور-لاکنو است و من و برادرم که او هم نوازندۀ سارود است، چهاردهمین نسل از آن به‌شمار می‌رویم. اجداد ما نسل‌ها پیش از افغانستان به هند مهاجرت کردند و در آنجا ماندگار شدند». با عرفان محمدخان، نوازندۀ سارود، در منزل ایشان در شهر کلکته، دربارۀ موسیقی هندی و سازش گفت‌وگوی صمیمانه‌ای داشتم که در پی می‌خوانید.

آیا قطعۀ «۴:۳۳» جان کیج موسیقی است؟ یک فوگِ نوشته‌شده برای سینتی‌سایزر را تجسم کنید که معرف گونه‌ای استثنایی از موسیقی است؛ بم‌ترین نت آن در حدود ۳۰ هزار هرتز که بالاتر از بسامد شنوایی انسان است. همچنین قطعه‌ای ۳۰۰ میزانی در کسر میزان ۴/۴ را در نظر بگیرید که به‌طور معمول بیشترین توجه به اثر را در خود دارد،اما با تمپویی بولهوسانه به مدت پنج سال اجرا می‌شده است. شانزدهمین میزان تم بعد از سه قرن مورد توجه قرار گرفت، گویی اجرای اثر بعد از شش هزار سال کامل و اجرا شده است. در سومین بخش، قطعه به‌طور خاص صدای سولوی فلوت پیکولو است که شامل یک نت تنهاست. نت دو، ۱۲۸ هرتز صدا می‌دهد. این تُن در بیش از دو اکتاو پایین‌تر از دامنۀ صدای اصلی دیگر سازهای موسیقی قرار دارد. آیا این قطعات آثار موسیقایی هستند؟ بیشتر

طبقه‌بندی و متعاقباً رتبه‌دهی، سابقۀ طولانی در صنعت موسیقی دارد. صنعت موسیقی از همان ابتدای شکل‌گیری با در نظر گرفتن نکات بازاریابی علاقۀ زیادی به طبقه‌بندی داشته است. این طبقه‌بندی‌ها خود را در سبک‌های موسیقی، شرکت‌های نشر موسیقی، ایستگاه‌های رادیویی، رسانه‌ها و ذهن شنوندگان نهادینه کرده است؛ اما توجه عمومی به مسئلۀ رتبه‌بندی زیر سایه تحولات شدید سبک زندگی مردم جهان، تحت تأثیر رسانه‌ها و فناوری، رتبه‌بندی و رتبه‌دهی را از آنچه پیش‌تر بوده، «فراتر» برده است. بیشتر

آنچه در جستار پیش‌رو می‌خوانید بررسی چندی از تکنیک‌های نوین در آرایمان [آرانژمان] و چندصدایی‌نویسی جَز است که هستۀ مرکزی آن دستاورد سال‌ها تلاش هرب پومروی است در راستای تئوریزه کردن آن چیزی که با نام «خطی‌نویسی» شناخته می‌شود. در پیوند با «خطی‌نویسی» دو تکنیک دیگرِ‌ «آواچینی گام‌بنیاد» و همچنین «آکوردهای سه‌صدایی غیردیاتونیک بر روی باسِ دیاتونیک» نیز از سوی او وضع‌ شده‌اند که می‌توانند جداگانه و مستقل (و نه لزوماً در پیوند با خطی‌نویسی) به‌کار بروند. هرب پومروی هیچ‌گاه مجال انتشار خط‌مشی‌های وضع‌شده پیرامون تکنیک‌های پیش‌گفته را نیافت و به نقل از خود او این خط‌مشی‌ها به‌صورت پیوسته در کارگاه‌های او بهبود یافته و ویرایش می‌شده‌اند (نک به Ricci, 2010) ولی جزوه‌های مربوط به کارگاه‌های آموزشی‌اش را می‌توان به‌سختی به‌صورت پراکنده یافت. همچنین در برخی بُن‌مایه‌ها [منابع] کانسپت [انگارۀ کلی] کلی این تکنیک‌ها معرفی شده ‌است بی‌آنکه خط‌مشی‌های دقیق وضع‌شده از سوی پومروی برشمرده و بررسیده شوند. بیشتر

موسیقی ایران در هیچ مقطعی از تاریخ به‌اندازۀ سال‌های اخیر، پویشِ ژانرهای نو را تجربه نکرده است. از اواخر دهۀ ۷۰ بود که کثرت ژانرها به‌آرامی آغاز شد و به‌مرور زمان گسترش پیدا کرد. ابتدا موسیقی‌دانان معدودی در ژانر راک فعال بودند و کم‌کم افرادی در ژانرهای مختلف، از جَز گرفته تا الکترونیک، به آن‌ها اضافه شدند. این پویش باعث شده است در سال‌های اخیر جریان فرعی قدرتمندی با تکثر ژانری به‌وجود بیاید و ازنظر کمی و کیفی موسیقی ایران را دگرگون کند. منظور از جریان فرعی، جریانی است که مخاطبان کمی داشته و به لحاظ زیباشناختی فرق‌های عمده‌ای با موسیقی جریان اصلی دارد. بیشتر

«انسان‏‌شناسی رقص در نیمۀ دوم قرن بیستم از رویکردهای محض شکل و نت‎نگاری بهره می‎گرفت. از افراد شاخصی که باعث توجه به این جنبه از انسان‌‏شناسی رقص شدند، می‏توان از گرترید کیوراث نام برد. کیوراث، مادر انسان‎شناسی رقص است. وی "رقص‏نگاری" را "علم الگوهای حرکتی" می‏داند (کیوراث، ۱۹۵۶: ۱۷۷ به نقل از کیپلر، ۱۹۷۸). مطالعۀ کیوراث دربارۀ رقص، شامل نشان‎گذاری رقص، نوشتارهای موسیقایی، آداب و رسوم و تصاویر گوناگون می‏شود. کیوراث معتقد است که اگر حرکت به‏‌طور بسنده‏ای با یک نماد بر روی کاغذ بازنمود شود، می‌‏تواند بدون تغییر و جریاناتی که ممکن است توسط اشتباه حافظۀ انسانی به‎وجود آید، بازتولید گردد» (آبیه، ۱۹۷۴: ۶۱).

یکی از دقیق‌ترین کارهای ممکن در زمینۀ ارزیابی آثار موسیقی تنظیم فهرستی از بهترین آلبوم‌های تاریخ موسیقی است چرا که باید جایگاه آثار برجسته، بدون تعصب به اجراکنندگان آنان محفوظ بماند. چنین فهرستی تحت عناوینی ازقبیل «یک‌صد آلبوم بزرگ تاریخ موسیقی» و یا «۱۰۱ آلبومی که هر فرد قبل از مرگ باید شنیده باشد» ازطرف نشریات تخصصیِ موسیقی مانند رولینگ استون، آنکات، بیلبورد، مُوجُو، مجلۀ کیو و وب‌سایت آمازون منتشر شده‌اند که البته تفاوت‌هایی با یکدیگر داشته‌اند. بیشتر

اینکه چرا هنرمندان ما برای ارائۀ هنرشان باید در گیرودار گرفتن مجوز باشند و اگر این امر صورت نگیرد از قرارداد بستن با ناشر، رونمایی از آلبوم، اجرای کنسرت و پخش آثارشان به‌صورت رسمی جلوگیری می‌شود. اینکه سدّ محکمی مانند سانسور ضربۀ بزرگی به هنرمند می‌زند و کمترین آن تأخیر در ارائۀ کار هنری‌اش است. اینکه خوب است بدانیم؛ سالیان دور در کشورمان زنانی ازجمله صدیقه دولت‌آبادی که پایه‌گذار نشریۀ زبان زنان بود، ماهرخ گوهرشناس که مدرسۀ ترقی بنات را تأسیس کرد تا دختران ایرانی از تدریس محروم نمانند، بیشتر

«سفر» عنوان تازه‌ترین آلبوم کوارتت بابک نعمتی، گیتاریست جَز ایرانی ساکن سوئیس است. نعمتی که متولد ۱۳۵۵ است زمانی که هشت سال داشت همراه با خانوادۀ خود به سوئیس رفت و ۱۴ساله بود که گیتار به‌دست گرفت. تأثیرات موسیقی‌دان‌ها و گروه‌های راک همچون «جیمی هندریکس»، «لدزپلین»، «پینک‌فلوید» و «جیمز براون» در دوران مدرسه او را به نواختن غیررسمی ساز در گروه‌های مدرسه‌ای کشاند. اما حین تحصیل موسیقی در کالج بود که به موسیقی جَز علاقه‌مند شد و شروع به تأثیر پذیرفتن از کسانی چون مایلز دیویس، جان کولترین، چاری پارکر، کیت جرت، چیک کوریا، پت متنی، جان اسکافیلد و مایک استم کرد. از کوارتت بابک نعمتی تا پیش از این دو آلبوم با عناوین «هفت آرزوی خوب» و «زرتشت» منتشر شده بود و «سفر» آلبومی است که نعمتی آگوست امسال ازطریق لیبل Unit Records منتشر کرده است. در سطور پیشِ ‌رو نگاهی خواهیم داشت به این آلبوم و قطعات آن را به تفکیک بررسی خواهیم کرد.