شماره ۱۵۱

ایران سرزمینی آکنده از گویش‌ها و آداب نغمگیِ گونه‌گونِ دلفریب است. در سال‌هایی که به‌ فراگیری ردیف موسیقی ایران اهتمام داشتم متوجه نکته‌ی مهمی در گردآوری یا به‌نوعی فراهم‌آمدن گوشه‌ها و اسامی ردیف شدم و آن نکته، اصلِ اصالت شعر و نغمگی در مجموعه‌ی ردیف از نواحی مختلف ایران‌زمین بود که بیشتر آن‌ها با یای نسبت در انتهای نامشان این اصل را قوت بیشتری می‌بخشیدند. خیلی زود دریافتم حجم درخور توجهی از نغمه‌های ردیف موسیقی مقامی ما از این نسبت برخوردار است. از این روی بود که بعدها به هنگام تألیف واژه‌نامه‌ی موسیقی ایران‌زمین، هنگامی که ردیف را شرح می‌کردم یادآور شدم یکی از عوامل تشکیل‌دهنده‌ی این ردیف مستحکم و پر‌نغمه و پر‌طنطنه و زیبا را از «... نام نواحی، امکنه، شهرها و جایگاه‌ها نام نهاده‌اند.» (واژه‌نامه، ج۱، ص۵۲۰) مانند: عراق، حجاز، اصفهان، شیراز (بیات شیراز)، کهکیلویه، زابل، چهارباغ، خاوران و... یا منسوب به آن امکنه، نواحی، شهرها و جایگاه‌ها مانند گیلکی، دشتستانی، بغدادی، بهبهانی، میگلی، بیدگانی، شوشتری، ماوراءالنهری و... و جالب اینجاست که نغمه‌های یاد‌شده در عین رعایتِ اصول نغمگی متضمن رعایت اصول شعر و اوزان عروضی ویژه‌ی آن امکنه و نواحی نیز هستند؛ به‌طوری‌که دقیق و محسوس است که با کوچک‌ترین حرکت لحنی، گوشِ ورزیده‌ی متخصص که جای خود دارد، مرکز شنوایی عوام را نیز متوجه محل و جایگاه شکل‌گیری آن نغمه‌ها می‌کند.

درباره‌ی پیشینه و اهداف و چیستی فستیوال آینه‌دار از «علی مغازه‌ای»، دبیر اجرایی و از بنیان‌گذاران این فستیوال جویا شدیم که ایشان پاسخ‌‌ پرسش‌های ما را در نوشتار پیشِ رو تهیه کردند و در اختیار مجله قرار دادند. (هنر موسیقی)

«محمدرضا درویشی» به‌عنوان دبیر علمی فستیوال موسیقی نواحی آینه‌دار در هر دو دوره‌ی برگزاری آن، تلاش بر آن داشته است تا پتانسیل نهفته در این موسیقی را نمایان کند. او که سال‌ها راه پژوهش در «نواحی» را پیموده، در هر بخشی از آن صاحب ردّ پایی است. دایرة‌المعارف سازهای ایران، هفت اورنگ، مقدمه‌ای بر شناخت موسیقی نواحی ایران، نوروزخوانی، آیینه و آواز و... همگی در محدوده‌ای چرخ می‌زنند که فستیوال موسیقی آینه‌دار نیز بر حول همان محور است. این همجواری و قرابت سبب آن شده که بیشتر هنرمندان مطرح مقامی ایران در این دو دوره شرکت کنند تا با حضور خود معنایی تر و تازه‌ به آن ببخشند. درویشی در دوره‌های متمادی و در زمان‌های گذشته بیشترین سابقه برای دبیری جشنواره‌ای به‌عنوان موسیقی نواحی را دارد که در زیرمجموعه‌ی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شده است. درباره‌ی چگونگی انتخاب‌ها و روند برگزاری فستیوال آینه‌دار با او به گفت‌وگو نشستیم.

اگر «محمدرضا درویشی» امروز بیش از همیشه غم ازدست‏رفتنِ موسیقی نواحی را می‏‌خورد، بیهوده نیست. همه‏‌چیز نشان می‏‌دهد که امروز بیش از همیشه ازدست‌‏رفتنِ این موسیقی محتمل به‌نظر می‏‌رسد. پاسخ به این پرسش که چه باید کرد تا حداقل روند ناپدیدشدن آن کُندتر شود به‌نظر ساده نمی‌‏آید. موضوع فقط هجوم موسیقی رسانه‌‏ای و ترکتازی سینتی‏‌سایزرها نیست. مهم‏‌تر از آن، این است که بسترها تغییر کرده‌‏اند و روزبه‌‏روز بیشتر تغییر می‌‏کنند و در این بسترهای جدید جایی برای خلاقیت محلی باقی نمی‏‌ماند. شاید بتوان با سیاست‏‌های دقیق و حساب‏‌شده حرکتی به این موسیقی‌‏ها داد و آن‌ها را در مجراهای مناسبی برای بقا و حتی رشد و گسترش انداخت؛ اما به‌نظر می‏‌رسد کسی چندان به این چیزها فکر نمی‏‌کند و شکوه‏‌ی درویشی به‏‌حق باشد وقتی که می‏‌گوید: «مسئولان قید موسیقی نواحی را زده‌‏اند.»

از گرفتاری‌های داشتن یک حرفه‌‌ی موسیقایی (و شاید غم‌انگیزترینش) آن است که از یک جایی به بعد دیگر نمی‌شود بی‌توجه به جزئیات و ظرافت‌های فنی باقی ماند و فارغ و بی‌واسطه از موسیقی لذت برد. برای آدمِ درگیرِ کار موسیقی هر بار، هر اثر با جزئیاتش چهره می‌نماید و طرح موضوع‌های فنی آن‌چنان ذهن را درگیر می‌کند که نمی‌توانی بِکَنی و بیرون اثر بایستی و کلیتی را به تماشا بنشینی که شاید جزئیات فنی‌اش کمترین مسئله‌ای باشد که باید به آن پرداخته شود.

همان‌گونه که بر اهل فن و موسیقی‌دانان پوشیده نیست تنوع موسیقی در مناطق جنوبی کشورمان گستردگی و تنوع فراوانی دارد؛ به‌گونه‌ای که گهگاه این تنوع و تفاوت رپرتوار در یک استان، موسیقی‌هایی را در کنار هم قرار می‌دهد که باور‌پذیری تعلق آن‌ها به یک ناحیه را بر مخاطبِ نا‌آشنا دشوار می‌کند. در این مناطق موسیقی‌های آیینی نظیر موسیقیِ درمانیِ زار، در کنار موسیقی‌های آیینیِ کار همچون نیمه، رزیف و نحمه را در کنار موسیقی‌ آیین‌های مذهبی همچون چاووشی، سنج و دَمّام از یک‌سو و موسیقی‌های شادمانی چون خیامی، لوطی و چنگی در دیگر سو، هم‌زمان با انواع موسیقی‌هایی همچون ترانه‌های بندری، شروه‌خوانی و ذکر‌های حلقه به‌گونه‌ای در کنار یا همجوار با یکدیگر قرار گرفته‌اند که گویی رنگین‌کمانی از نغمه‌ها و الحان را بر فراز آسمان نیلگون خلیج‌فارس تشکیل داده‌اند. امسال در دومین سال برگزاری فستیوال آینه‌دار، مناطق ساحل‌نشین خلیج‌فارس را مورد توجه قرار گرفته‌اند. از این‌رو در ادامه شرح مختصری از مشخصات گروه‌های موسیقی حاضر در فستیوال را با هم مرور می‌کنیم.

«حمیدرضا اردلان» اندیشمندی چند‌وجهی است. وی در رشته‌های فلسفه، زبان‌شناسی و هنر تخصص دارد و دارای مدرک دکتری است. اردلان بیش از ده‌ها مقاله و کتاب با موضوع فلسفه، موسیقی و تئاتر در رزومه‌ی خود دارد و همواره مبدع موضوعات نو و کمتر‌دیده‌شده، بوده است. رساله در باب موسیقی مابعدمدرن و ارتباط آن با موسیقی‌های باستانی، لحن الاسما، فلسفه‌ی مدرن غرب در صداها و موسیقی الکترونیک و تحقیق در موسیقی کردستان، لرستان، بختیاری، خراسان، بوشهر و... . او در زمینه‌ی آهنگسازی با رجوع به منشأ اصوات، تئوری تکرار و اهمیت‌دادن به حضور اشیا نیز آثار درخور توجهی را به‌وجود آورده که از آن میان می‌توان «تمرین تونال»، «مجموعه‌ی ۱۳ بیت»، «مجموعه‌ی مونوتون» و ... موسیقی برای ارکستر تجربی تهران را نام برد. بیشتر

موسیقی مردمی نواحی مختلف ایران، با تنوعی کم‌نظیر در سطح جهان، از اصیل‌ترین نمادهای فرهنگی و نیز تجلی‌گاهی از هویت اقوام ایرانی است. این موسیقی راوی تاریخی پُر‌فراز‌و‌نشیب در اقصی نقاط این دیار و بازتاب زندگی مردمان این سرزمین است. موسیقی مردمی، در بسیاری موارد، ارتباطی طبیعی و تنگاتنگ با چرخه‌ی زندگی انسان‌ها دارد؛ از تولد گرفته تا بلوغ و ازدواج (در آیین‌ها، مراسم و مناسک مختلف) و در نهایت حتی تا هنگام مرگ، موسیقی همراه جدایی‌ناپذیر حیات و مماتِ مردم است.

هنر غریزه‌ی انسانیِ لگام‌گسیخته از برای شناخت را رام کرده و مهار می‌کند. به‌ناگاه زاده می‌شود، بدون دخل و تصرف. هنرمند در آتشخانه‌ی درونی‌اش تنها حقِ انحصاری سکوت را در اختیار دارد. ابزارش بلوکی روی هم چیده می‌شوند و او تنها ناظر بر این منظر است. خیره به سوژه‌ی ساخته‌شده‌اش نگاه می‌کند، به خلق.

«پیت سیگِر»، از سرشناس‌ترین چهره‌های موسیقی «فولکلور» آمریکا، موسیقی فولکلور را این‌گونه تعریف می‌کند: «واژه‌ی موسیقی فولکلور در قرن 19 در اروپا رایج شده و معنی آن موسیقی طبقه‌ی روستایی است.» فرهنگ لغات آکسفورد نیز برای «موسیقی سنتی» چنین تعریفی را ارائه می‌کند: «آهنگ‌ها و ملودی‌هایی که به‌صورت سنتی اجرا می‌شوند و قدمتی در حدود چند نسل دارند. این آهنگ‌ها عموماً ترانه‌های محلی هستند. در میان این آهنگ‌ها، آهنگ‌هایی وجود دارند که در زمان خود جزو موسیقی عامه‌پسند بوده و به‌نوعی موسیقی «پاپ»ِ زمان خود به‌حساب می‌آمده‌اند. مفهوم دیگر موسیقی سنتی، موسیقی‌ای است که از نظر حقوق مالکیت، به حوزه‌ی «تملک عمومی» تعلق دارد؛ یعنی قدمت آن به‌اندازه‌ای است که «قوانین مالکیت مادی و معنوی» یا همان «کپی رایت» شامل آن نمی‌شود.» دانشنامه‌ی «ویکی پدیا» نیز دو خصوصیت مهم را برای موسیقی سنتی قائل است: «موسیقی سنتی به‌صورت شفاهی و سینه‌به‌سینه منتقل می‌شود و ریشه در فرهنگ مردم نقاط گوناگون سرتاسر گیتی دارد.» بیشتر

جشنواره‌های موسیقی نواحی، با دو هدفِ معرفی و شناسایی موسیقی نواحی و نیز حمایت از راویانش برگزار می‌شود. این جشنواره‌ها به‌دلایل متعددی ازجمله وجود امکانات مالی و اجرایی و نیز وجود مخاطب علاقه‌مند، در شهرهای بزرگ برگزار می‌شوند، ولی برپایی این جشنواره‌ها، همواره یکی از مسائل چالش‌برانگیز از نظر اتنوموزیکولوژی بوده است؛ چرا که حضور راویان موسیقی نواحی در شهرهای بزرگ، آن‌ها را در فضا و موقعیتی غیر از فضای اجرایی همیشگی آن‌ها در منطقه‌ی زندگیشان قرار می‌دهد و همین تغییر موقعیت سبب بروز تفاوت‌هایی در کیفیت اجرایی آن‌ها می‌شود.

در این بخش تصاویری از فستیوال موسیقی نواحی و آیینی آینه‌دار که در میان مقالات منتشر شده است را می‌توانید ببینید، مانند:  

آیین اختتامیه‌ی دومین فستیوال آینه‌دار پس از سه روز اجرای موسیقی‌های نواحی و مناطق جنوبی و ساحلی خلیج‌فارس، در روز سه‌شنبه نوزدهم خرداد ۱۳۹۴ در تالار وحدت برگزار شد. در این مراسم، هنرمندان شرکت‌کننده در فستیوال و پژوهشگران، هنرمندان و دانشجویان موسیقی، علاقه‌مندان و مسئولان و مدیران بخش‌های فرهنگی دولتی و خصوصی، ناشران آثار موسیقی و نیز «علی مرادخانی»، معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، حضور داشتند. در بخش نخست مراسم که به سخنرانی مدیران فستیوال اختصاص یافته بود، «محمدرضا درویشی»، دبیر علمی، «علی مغازه‌ای»، دبیر اجرایی، و «احسان رسول‌اف» به‌عنوان رئیس فستیوال به سخنرانی پرداختند و در نهایت «علی مرادخانی»، معاونت هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، به دعوت رسول‌اف به‌روی صحنه آمد تا برای هنرمندان و حاضران سخنرانی کند. بخش‌هایی از سخنرانی‌های بخش نخست و در ادامه گزارش بخش دوم این مراسم را که به اجرای موسیقی و اهدای تندیس‌ها و لوح تقدیر به هنرمندان جنوب ایران اختصاص داشت می‌خوانید.

شاید در سه دهه‌ی اخیر، میان شعله‌های گرفته بر پیکر موسیقی ایران، موسیقی نواحی بیشتر و شعله‌ورتر سوخته است. این جنس از موسیقی آن‌قدر مظلوم است که هنوز اسم آن به‌درستی مشخص نشده و گروهی به آن مقامی و دسته‌ای آن را نواحی می‌نامند. عده‌ای هم به آن محلی و جماعتی نیز به آن آیینی می‌گویند. این مظلومیت در گفته‌ی من به این دلیل است که صاحبان قدرت بارها ثابت کرده‌اند اگر بخواهند کاری را درست و سریع انجام دهند، همیشه موفق خواهند بود و بلاتکلیف‌گذاشتن وضعیتِ موسیقی یکی از این موفقیت‌های ایشان است. بی‌اعتنایی به هنرمندانی که کمی آن طرف‌تر از مرزهای خودمان آنان را روی چشم جای می‌دهند و از آنان به‌عنوان مرجعی قابل استناد یاد می‌کنند، امروزه امری فراگیر از طرف هر مسئول از گرد‌راه‌رسیده‌ای است. سال‌ها تعطیلیِ جشنواره‌ی موسیقی نواحی و فراموش‌کردن آنان، اگر نگوییم اهمال و سهل‌انگاریِ از‌پیش‌طراحی‌شده‌ای بوده است، قطعاً کم‌لطفی عظیم و فراموش‌ناشدنی‌ای در عرصه‌ی موسیقی نواحی لقب می‌گیرد؛ البته وقتی به موسیقی‌های دیگر مانند موسیقی کلاسیک ایرانی یا همان سنتی خودمان نگاهی می‌کنیم، می‌بینیم که مسئولان موسیقی چه گُلی به سَر آن زده‌اند که به این گونه از موسیقی (موسیقی نواحی) بی‌توجهی کرده‌اند؟