شماره ۱۷۴

و اما هنر موسیقی که جزء لاینفک زندگی ما شده است و مردم را با آن سرِ سازگاری و گاه دل‌تنگی است، قطع رحلی کوچکش به وزیری بدل شده و به‌طور منظم منتشر نمی‌شود! مردم پیگیرند با آنکه یقیناً می‌دانند آنچه را که در باب شرایط موجود کشور و گرانی همه‌چیز ازجمله کاغذ و کاتب و مکتوب و چاپ و چاپیدن و... است! و البته تمام تلاش ما بر آن است که انتشار این 20سالۀ جوان متوقف نشود، حتی اگر به‌صورت دو ماهه یا حتی سه ماهه آن را منتشر کنیم مانند آنچه می‌شنوید که نخستین جلد کتاب شرح غزلیات شمس هم با جناب کریم زمانی است که در شُرفِ انتشار است و شیرین‌کُنِ ذائقۀ اهل ذوق وهنر. ...

همان‌طور که نمی‌توان مردمی را یافت که فاقد زبان باشند، تصور قومی بدون موسیقی نیز ناممکن است. موسیقی و زبان چنان به‌هم تنیده‌اند که گویا باهم زاده شده‌اند. در میان اقوام لر و لک، موسیقی یا ساز و آواز با زندگی این مردم همزاد است و با تاروپود وجودشان گره خورده است. سهم مردان و زنان لر و لک در فرهنگ و هنر اصیل ایرانی بر کسی پوشیده نیست. موسیقی زیبای این اقوام در اصالت نواها و درنگ تأمل‌برانگیز سازها، به بیان عواطف و احساسات عمیق مردمانی می‌پردازد که با طبیعت و کوچ، الفتی دیرینه دارند. صفا، صداقت، صمیمیت و نجابت زنان و مردان لر در موسیقی منحصربه‌فردشان نمودی عینی دارد. گرچه در مورد موسیقی لکی، پژوهش درخوری صورت نگرفته و منابع مکتوب مستندی وجود ندارد اما به‌جرأت می‏توان گفت که لک‌ها گروهی هستند که ازنظر موسیقی جایگاه ویژه‌ای دارند و موسیقی در لحظه‌لحظۀ زندگی‌شان حضور دارد و با موسیقی نفس می‏کشند. موسیقی لر و لک از سرچشمه‌های موسیقی «ردیف» و ردیف‌نوازی است که بخش مهم آن ازطریق کمانچه و کمانچه‌نوازی محلی بر موسیقی رسمی ایران (ردیف) نیز تأثیر گذاشته است. موسیقی محلی لر و لک، برخلاف بسیاری از موسیقی‌های نواحی دیگر ایران، از حیث مقامات محدود است و معمولاً در دستگاه ماهور اجرا می‌شود. بنیان و ساختار این موسیقی بر اساس «مقام» است؛ مانند «‎لانه»، «جلوشاهی»، «بِزَران»، «هَروایه»، «خریوی» و... که همگی یادآور قوم لک می‌‏باشد. نغمه‌ها، آواها و آوازهای باقی‌مانده از موسیقی لکی بیانگر اصالت، ریشه‌دار بودن و خاص بودن است. موسیقی لک‌ها ازلحاظ محتوایی، شدیدأ تحت‌تأثیر محیط طبیعی، نوع معیشت و آداب و سنن است. در چندین دهۀ گذشته که این منطقه بیشتر روستایی و کوچ‌نشین بوده‌اند در انجام فعالیت‌های روزمره و مراسمی چون عروسی و عزا، موسیقی نقش فعالی داشته است. از سازهای رایج در این منطقه سرنا، دهل، نی و تنبور را می‌توان نام برد. موسیقی لک و لر بسیار باهم تنیده‌‏اند و می‎توان گفت هر دو گروه از موسیقی یکسانی برخوردارند، تاآنجاکه موسیقی آن‌ها از ریتمی ملایم برخوردار شده و گویی آواها و نواهایشان، نوای سوزناک فقر و پریشانی و موسیقی، زمین‌‏های دیم را در اذهان بشریت به‌یادگار گذاشته است، به‏‌طور مثال ساز و دهل سنگین سماع و آوازهایی مانند بینا بینا و سوزه سوزه و گاوکل و... همه حکایت از زندگی پرمشقت و عشق ربانی چنین مردمی دارد. شاهد مثال ما، این بیت شعر است که آرزوهای امیدبخش آینده را نوید می‌‏دهد: سه مونگ زمسون کل و شو بیا صو زوی حیز گرم جو درو بیا

پرداختن به این موضوع از این جهت لازم است که در کار موسیقی و به‌خصوص در شرایط خاص حاکم بر اقتصاد ایران، چه در عرصۀ تولید و عرضۀ موسیقی و چه در عرصۀ اطلاع‌رسانی و رسانه‌ها، برداشت‌ها، تفکرات و شرایط ذهنی فعالان و مخاطبان موسیقی باعث می‌شود شرایط دیگری به‌صورت دومینووار در این حوزۀ کوچک فرهنگی‌اقتصادی کشورمان تأثیرگذار و آسیب‌زننده باشد. برای ملموس بودن بیشتر موارد مطرح‌شده در این نوشته از مصداق آن‌ها استفاده شده و از بحث‌هایی که نگارنده در آن حضور داشته است مثال‌هایی آورده می‌شود.

آن روز، کتاب دیگری نیز خریداری کرده بودم: دلباختۀ خانم چَترلیِ دی. ایچ لارنس؛ کتابی که پیش‎تر راجع به برخی شباهت‎های آن با اولیس، در یک سخنرانی و در مقاله‎ای مستقل، گفته و نوشته‎ام؛ ازجمله شباهت‎ها و تفاوت‎های دو شخصیت زن این رمان‎ها؛ مالی بلوم در اولیس و کنستانس (کانی)، در دلباختۀ خانم چَترلی و اینکه هر دو زن به جست‎وجوی رهایی‎اند و هر دو، در آتشِ شوری نهانی می‎سوزند و ما رهایی آنان را در پایان دو کتاب، به دو شیوۀ متفاوت می‎بینیم: کانی، ملک اشرافی شوهرش، سِرکلیفورد را در راگبی‎هال ترک می‎کند تا به همراه شکارچیِ شوهرش، ملورز، زندگی جدیدی را آغاز کند و مالی، خود را در اپیزود نهاییِ اولیس («پنه لوپ»)، به دست جریان خودانگیختۀ ذهنش می‎سپرد. اما تفاوت، در اینجاست که مالی در پایان این مکاشفه، به‌سوی شوهرش، لئوپولدبلوم، بازمی‎گردد؛ چرا که بلوم، تنها مردی است که زیروبم شخصیت مالی را به‎خوبی می‎شناسد؛ مثل سازی که تنها او می‎تواند زخمه بر سیم‎هایش بزند و شور و احساس را از نهانگاه آن برانگیزاند. ازاین‎روست نیز،که تک‎گفتار درونی مالی با خاطرۀ او از نخستین رابطۀ عاشقانه‎اش با بلوم به‎پایان می‎رسد. باری، دلباختۀ خانم چَترلی را ظرف چند روز تمام کردم. و اما اولیس؟ هر بار که به سراغ آن می‎رفتم، از همان پیچِ نخستِ هزارتوی خود، بیرونم می‎انداخت. گویی به زبان راز با من می‎گفت که نه، هنوز زود است. باید سالیان سال، ریاضت بکشی، چون سالکی نوپا، طی طریق کنی تا بلکه تازه بتوانی از پایاب بگذری و به دریای خروشان من پای در نهی؛ آن‌وقت هم تضمینی نیست که جان سالم به‎در بری. چه‎بسا سالیانِ‎ سال همچون اودیسئوس که آوارۀ دریاها ماند، سرگردان پیچ‎وخم‎های اثر من باقی بمانی. به‎راستی، پس از این‎همه سال، هنوز هم آوارۀ هزارتوی اولیس هستم. هنوز هم اولیس وسوسۀ‎ ذهنی من است و هنوز، هر بار با خواندن آن، راز تازه‎ای خود را برمن می‎گشاید. اولیس، سراسر و پرده‎ در پرده، راز است و یکی از رازهای آن، همین درهم تنیدنش با هنری چون موسیقی است. در بخش پیشین این جستار (در شمارۀ ۱۷۲، تیر و مرداد ۱۳۹۷) یادآور شدم که جویس در اولیس، به‎طرزی ماهرانه و پیچیده، از تکنیک‎های موسیقایی دررابطه‎با جریانِ سیّالِ ذهن شخصیت‎های اثرش بهره گرفته است و نیز اشاره شد که مهم‎ترین استفادۀ جویس از موسیقی، مربوط به فصل یازدهم (اپیزود «سیرن‎ها») است. «سیرن‎ها» به دلیل ساختار موسیقایی ‎آن، از فصل‎های پیچیدۀ رمان است که دهه‎هاست ذهن اولیس‎پژوهان را به خود مشغول داشته است. اپیزود «سیرن‎ها»، به‎عبارتی نقطۀ عطف اولیس است. در این فصل، جویس ازنظر زبانی، تکنیک‎های گوناگونی را تجربه می‌کند. در واقع، از این فصل به بعد است که زبان، عامداً، به جانب سازه‎شکنی پیش می‎رود و فاصلۀ دال و مدلول مرتب افزایش می‎یابد؛ تا جایی که می‎توان اپیزود «سیرن‎ها» را پُلی به‎سوی تجربیات نوسَبک‎گرایانۀ رمان دانست که درنهایت، به جریان خودانگیختۀ ذهن (stream of conciousness) مالی بلوم در اپیزود پایانی («پنه‎لوپ») منتهی می‎شود که زبان در آن، تقلیدی است از جریانِ طبیعی ذهن. اینکه بلوم در جایی از رمان می‎گوید: «موسیقی نوعی تلاش برای سخن گفتن است»، تأکید بر همین اهمیت موسیقایی رمان است.