شمارۀ ۱۷۹
شمارۀ ۱۷۹ هنر موسیقی، فروردین-خرداد ۱۳۹۹، به همراه پرونده‌ای برای لوریس چکناوریان منتشر شد.
«در کوره‌راه کرونا» عنوان سرمقالۀ این شماره به قلم سردبیر است که در بخشی از آن به اوضاع کرونایی در این مقطع زمانی پرداخته و در پایان نیز گزیده‌ای از قصیدۀ شکواییۀ «ای چرخ …» سرودۀ او آمده است. «موسیقی برای صلح» پرونده‌ای است برای لوریس چکناوریان که در آن به «روال‌های مشابه و منابع سه‌گانه در آهنگ‌سازی لوریس چکناوریان»، «بررسی زندگی پر فراز و نشیب لوریس چکناوریان»، «بخش پنهان» و درنهایت تصاویری از لوریس چکناوریان به همراه دیگر هنرمندان منتشر شده است.
دیگر مطالب متنوع این شماره عبارت‌اند از: برگردانی از گفت‌وگوهای قدیمی (پای صحبت‌های عبدالله دوامی و اسماعیل ادیب خوانساری)، یادداشتی به بهانۀ درگذشت هوشنگ ظریف، بررسی اجمالی چگونگی پیوند شعر و موسیقی در زبان و موسیقی بلوچستان، نگاهی به فعالیت‌های هنری ابوالحسن خوشرو، مقایسۀ تطبیقی شباهت‌های ساختاری میان موسیقی قدیم ایران و مجارستان، بازیابی فلسفۀ «رنج» داستایوفسکی در زندگی و آثار مالر، نگاهی به کتاب جویبار جوشنده؛ شرح و تحلیل آثار و احوال مرتضی نی‌داود، پایه‌گذاران تفکر جامعه‌شناختی دربارۀ موسیقی، بررسی پداگوگیک پارامترهای تولید صدا در نوازندگی ساز ویلن و نگاهی به زندگی هنری نیل یانگ.
عکس روی جلد: لوریس چکناوریان
طراح گرافیک: استودیو مرکزی، سعید فروتن، راشین جیحون
✔️ برای سفارش نسخۀ کاغذی مجله و دریافت آن از طریق پست با ارسال یک پیام به honaremusighi@ در تلگرام یا شمارۀ ۰۹۱۹۸۰۸۶۴۱۰در واتس‌اپ و یا ایمیل هنر موسیقی honaremusighi@gmail.com، درخواست خود را با ذکر شمارۀ مجله به ما اعلام کنید.
در کوره‌راه کرونا!
سرمقاله
گفتیم ما هم یکصد و هفتاد و نهمین شمارۀ مجله‌مان را به کوری چشم کرونا منتشر کنیم! اما در کنارۀ ورقۀ نگارش این سرمقاله و جسارت بنده به چشمِ کرونا (!) ناخودآگاه گویی صدایی از بیرون پنچرۀ اتاق برخاست که خاطرۀ جمع فوتبالیست‌های تیم کرونا را احیا می‌کرد که: کرونا، کرونا، کرونا! راستش گفتم این دیگر چه صدایی بود که برخاسته است؟ اما کم‌کم کورسوی فریادهای کورانۀ کرونا کرونا ... به همۀ کوچه سرایت کرد و من برخاستم و پنجرۀ اتاق را بستم و با خود گفتم:
ترا ز چشم چه حاصل که غیر حق بیند
به حق که باید از این چشم، چشم پوشیدن
و قلم را برداشتم و به نوشتن ادامه دادم.
...
موسیقی برای صلح
پرونده‌ای برای لوریس چکناوریان
روال‌های مشابه و منابع سه‌گانه در آهنگ‌سازی لوریس چکناوریان
لوریس چکناوریان آهنگ‌سازی است با سه سرچشمۀ خلاقیت موسیقایی. منابع سه‌گانۀ او برای به‌وجود آوردن آثار چنان‌که گاه خودش هم در گفت‌وگو به آن اشاره می‌کند، سنت موسیقی ارمنی، سنت موسیقی ایرانی (به مفهومی عامِ فرهنگ‌های موسیقایی موجود در پهنۀ سرزمینی) و سنت موسیقی کلاسیک غربی است. آهنگ‌سازی چون او از هرکدام چیزی وام گرفته و در قامت اغلب آثارش ترکیب کرده است؛ از اولی تقریباً در قریب‌به‌اتفاق کارهایش مواد و مصالح تماتیک و ملودیک، از دومی بسیاری از اوقات ریتم‌ها، گاهی ملودی‌ها و گاهی هم مصالح مُدال و سرانجام از سومی فن آهنگ‌سازی یا به‌عبارت دقیق‌تر ترکیب‌گری این عوامل در قالب فرم و بافت و ارکستراسیون یک اثر. این سه به‌جبر زیست دست‌کم سه فرهنگی‌اش در ایران (1. غوطه‌ور در فرهنگ موجودِ بروجرد و تهران؛ 2. بالیده در خانواده‌ای ارمنی و 3. با آموزش‌هایی دامنه‌دار از پدربزرگ علاقه‌مند به موسیقی کلاسیک تا کنسرواتوار تهران و آکادمی وین و موتسارتئوم سالزبورگ و دانشگاه میشیگان) به کار او راه یافته است. به‌این‌ترتیب با بهره‌گیری از این منابع او درحقیقت ناگزیر ترکیب فرهنگی‌ای را که از آن برآمده است آشکار می‌کند.
موسیقی، عشق و آزادی‌خواهی
بررسی زندگی پر فراز و نشیب لوریس چکناوریان
نمی‌توان نقش تأثیرگذار ارامنه در موسیقی ایران را انکار کرد. هنرمندان ارمنی‌تبار بسیاری در ایران فعالیت‌های ارزشمندی انجام داده و میراث هنری گران‌بهایی از خود بر جای گذاشته‌اند؛ بزرگانی همچون هوهانس آبکاریان شهره به یحیی، آرداشس کاراپتیان، هودیک اِدگاردیان، اِمانوئل ملیک‌اصلانیان، آندره آرزومانیان، رافائل میناسکانیان، روبن گریگوریان و بسیاری دیگر که توانسته‌اند در حوزه‌های مختلف موسیقی در ایران، تأثیرات بسزایی ایجاد کنند، اما دراین‌بین شاید کمتر کسی را بتوان یافت که همانند لوریس هایکازی چکناوریان، یکی از رهبران شهرۀ ایرانی-ارمنی ارکستر سمفونیک دنیا، در عین شهرت در هنر موسیقی، هنر را ابزاری برای خدمت به بشریت و همنوعان خویش قرار داده و در مقاطع اجتماعی مختلف نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کرده باشد. چکناوریان به‌عنوان یکی از اسطوره‌های ارمنستان شناخته شده و مورد احترام و افتخار مردم این کشور است. داستان زندگی او که می‌تواند در قالب یک فیلم دراماتیک مخاطبین را تحت‌تأثیر دهد، ابزاری شد تا بتواند به‌واسطۀ احساسِ نهفته در درونش، خالق آثار ماندگاری شود که آوازه‌اش مرزها را درنوردد و از وی به‌عنوان موسیقی‌دانی تأثیرگذار با احترام یاد شود. چکناوریان توانست در مقاطع متفاوت تاریخی حرکات اجتماعی تحسین‌برانگیزی را رقم زده و نامش را در تاریخ جاودانه سازد. نگاهی دقیق‌تر به زندگی هنری و اجتماعی این هنرمند دوست‌داشتنیِ موسیقی ایران می‌تواند دلایل محبوبیت او را در میان مردم دو کشور ایران و ارمنستان روشن‌تر کند.
بخش پنهان
انسان، بیش از همه‌جای جهان، در این سرزمین باستانی، نیست آن‌که نشان می‌دهد، آن است که پنهان می‌کند. پس، شناخت، کشفِ نهانی‌هاست. هرکس، هرچه قدر هم که صاف و ساده باشد، همیشه چیزی برای پنهان کردن دارد. صداقت، زیرکانه‌ترین رفتار آدمی نیز هست. همه‌چیز دو سو دارد. یک سکّه را تنها با یک رویِ آن نمی‌توان گرداند، اگرچه بسیاری کسان، سعی در چرخشِ از بُن غیرممکنِ آن دارند. یک‌سو اگر پنهانی‌ست سوی دگر آشکاری‌ست. آنچه پنهان می‌شود، به‌مرورِ زمان، بدل به اصلی‌ترین خصیصه خواهد شد؛ خصیصه‌ای اصلی که اکثر اوقات، در جنگلِ تاریکِ درونِ هرکس، گم و ناشناخته می‌ماند؛ تاریکی، درونِ تاریکی، شناختِ خود، مقدم است بر شناختِ هر چیز دیگر؛ ازاین‌روست که شناختِ خود، برترین وظیفۀ انسان است؛
«که آفتی بدتر نَبُوَد از ناشناخت»
...
تصاویری از لوریس چکناوریان با دیگر هنرمندان
برگردانی از گفت‌وگوهای قدیمی
پای صحبت‌های عبداللّه دوامی و اسماعیل ادیب خوانساری
مطلب پیشِ‌رو دربرگیرندۀ مصاحبه‌ها و صحبت‌هایی از دو تن از چهره‌های برجسته و مهم آواز کلاسیک ایرانی، استادان عبداللّه دوامی و اسماعیل ادیب خوانساری است. بر هیچ علاقه‌مند و پژوهشگری اهمیت تاریخی این گفت‌وگوها پوشیده نیست و ازهمین‌رو نگارنده اقدام به برگردان آن‌ها از روی نسخه‌های شنیداری کرده و توضیحاتی نیز در برخی موارد، برای روشن شدن بیشتر مطلب، داده است. لازم به یادآوری است که در برگردان مصاحبه‌ها سعی بر حفظ کلام سخنان طرفین شده است.
مسئولیت هوشنگ ظریف بودن!
یادداشتی به بهانۀ درگذشت هوشنگ ظریف (۱۳۹۸-۱۳۱۷)
روی هنر حساب کردن، استفاده کردن، انتظار تشویق و تقدیر داشتن، این‌ها خصایص کسانی است که به هنرمندی تظاهر می‌کنند و هنرمند واقعی نیستند.
ابوالحسن صبا
درباره جایگاه هوشنگ ظریف نیاز به هیچ مقدمه‌ای نیست. به‌قدری منش و شخصیت او در میان اهالی موسیقی شناخته شده است که تنها نامش به‌خودی‌خود سمبل و الگوی جوانان است. «هوشنگ ظریف شدن» رویای بسیاری از جوانانی است که به دنیای حرفه‌ای موسیقی وارد می‌شوند و عموماً با این حسرت بازنشسته.
نیکوست که در یادبود هوشنگ ظریف، پنجره‌ای به شناخت این چهرۀ محبوب و محجوب موسیقی معاصر ایران بگشاییم و به قامت بلند او نظر افکنیم.
هوشنگ ظریف به روایت تصویر
بررسی اجمالی چگونگی پیوند شعر و موسیقی در زبان و موسیقی بلوچستان
مطالعۀ موردی: لالایی بلوچی «لولی لول دَیان لَعلءَ را»
تحلیل نغمات موسیقی اقوام ایرانی که هرکدام آمیخته با زبان و یا گویش‌های مختلف این سرزمین هستند، راهی برای شناخت هرچه بیشتر زبان و فرهنگ موسیقایی اقوام مختلف محسوب شده و در چگونگی پیوند دو عنصر زبان و موسیقی نقش مهمی ایفا می‌کند. این پژوهش به مطالعۀ لالایی «لولی لول دَیان لَعلءَ را» از ادبیات عامیانۀ بلوچستان پرداخته که با داشتن زبان بلوچی، دارای تِمی است که تداعی‌گر موسیقی هندوستان است. پیوند این ملودی با زبان بلوچی، که در واقع نمودی از فرهنگ‌های مناطق جغرافیایی مختلف در این قطعه است، علت اصلی انتخاب این آواز جهت بررسی چگونگی پیوند شعر و موسیقی در آن است.
برای تجزیه‌وتحلیل موسیقی این قطعه به الگوی ارائه‌شده توسط جان دیوید.وایت در کتاب تجزیه‌وتحلیل جامع موسیقایی و همچنین برای چگونگی تقطیع هجایی و پیوند شعر و موسیقی در آن به‌ترتیب به پایان‌نامۀ دکتری عبدالغفور جهاندیده تحت عنوان «بررسی و تحلیل شعر بلوچی و سنجش آن با شعر فارسی» و کتاب پیوند شعر و موسیقی آوازی حسین دهلوی ارجاع شده است. بررسی‌‌های انجام‌شده نشان داد که لالایی منتخب در بحر قریب مسدس اخرم مجحوف (مفعولن مفاعیلن فع) که ویژۀ برخی از اشعار بلوچی است، قرار دارد و ملودی آن به فواصل و ساختار موسیقی هندوستان نزدیک است و همچنین پیوند آن با زبان بلوچی که خود تا حد زیادی متأثر از زبان بلوچستانِ پاکستان است حاکی از آمیختگی فرهنگ‌های زبانی و موسیقایی این مناطق است. ملودی این آواز سعی بر آن دارد که متن لالایی را به‌گونه‌ای که به محتوای آن آرامشی توأم با سوز و حزن بخشد، همراهی کند.
نگاهی به فعالیت‌های هنری ابوالحسن خوشرو
به پاس نیم قرن فعالیت موسیقایی
ابوالحسن خوشرو در سال ۱۳۲۵ در روستای ساروکلای قائمشهر به‌دنیا آمد. گویی علاقه‌مندی به موسیقی در خانواده‌اش سابقه داشته و پدرش (ابوطالب) نیز دستی در آواز و نوازندگی داشته است؛ پدری اهل ذوق و تفکر که به‌گفتۀ خوشرو، راهنمایی‌ها و گفته‌هایش در جهت‌دهی به افکار و مسیر هنری وی نقش مهمی داشته است. از کودکی با شنیدن صدای نیِ پدر و شنیدن موسیقی ازطریق رادیو به موسیقی علاقه‌مند شد. او از نوجوانی پیگیر موسیقی شد و نوازندگی نوعی فلوت (که بعدها توسط برادرش عبداللّه هم در بعضی اجراها و آلبوم‌ها نواخته شد) و للـه‌وا را آغاز کرد که دومی را به‌طور حرفه‌ای ادامه داد و دوره‌ای را نیز در دانشکدۀ هنرهای دراماتیک پیرامون هنر و موسیقی گذراند. ابوالحسن در اواخر دهۀ ۳۰ شمسی با برادرانش فرج‌اللّه که سنتور می‌نواخت و عبداللّه (نوازندۀ کمانچه) و همچنین احمد محسن‌پور یک گروه موسیقی تشکیل دادند و از دهۀ ۴۰ نیز با رادیو مازندران همکاری‌هایی داشت.
مقایسۀ تطبیقی شباهت‌های ساختاری میان موسیقی قدیم ایران و مجارستان
این مقاله به تعیین شباهت ساختارهای موسیقایی در یک مقایسۀ تطبیقی می‌پردازد. مطالعۀ پیشِ‌رو ساختارهای موسیقایی مشترک میان ایران و مجارستان را ازطریق آنالیز ملودیک تعیین می‌کند. این مطالعه پهنۀ خود را در دو حوزۀ زبان و تاریخ گسترش می‌دهد و به روش توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از چهارچوب نظری «تاریخ‌نگاری تحلیلی» و با استفاده از تکنیک‌های مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای و نیز ملاحظۀ اسناد مضبوط ازطریق شنیداری و نیز انجام مصاحبه انجام شده است.
نتایج نشان می‌دهد که مشترکات قومی و زبانی باعث ایجاد برخی شباهت‌های موسیقایی بین موسیقی مجارستان قدیم و بعضی مقام‌های قدیمی ایرانی شده بوده است. به‌علاوه توسعۀ روابط مستقیم میان ایرانیان و عثمانی‌ها و روابط غیرمستقیم این ملل با نواحی اروپای شرقی تأثیرات بسزایی بر موسیقی مجارستان در طول قرون وسطی گذاشته است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که موسیقی ایرانی بر موسیقی اروپای شرقی تأثیر گذاشته و به آن طعم شرقی داده است.
کلیدواژگان: مقام، تحلیل شباهت‌های موسیقایی، عبدالقادر مراغه‌ای، موسیقی فولکلور مجارستان.
بازیابی فلسفۀ «رنج» داستایوفسکی در زندگی و آثار مالر
مفهوم رنج انسان در ادوار مختلف هنر، از دستمایه‌های آفرینش آثاری هنری می‌باشد. فئودور داستایوفسکی نویسندۀ قرن 19 روسیه توجه عمیقی به این مفهوم داشته است، به‌گونه‌ای‌که آخرین رمان او یعنی «برادران کارامازوف» فلسفۀ رنج او شمرده می‌شود. گوستاو مالر، آهنگ‌ساز بوهمی یهودی‌تبار ملهم از رنج در جریان وقایعِ زندگی و متأثر از فلسفۀ رنج داستایوفسکی به آفرینش آثارش (سمفونی‌ها، سیکل‌های آوازی) می‌پرداخت. مالر در تمامی آثار خود به استحاله‌ای از پرسش به پاسخ در دغدغه‌های روحی دست می‌یابد که واکنش او به این اندیشۀ فلسفی است.
کانتات-سمفونی ترانه‌هایی بر درد و رنج زمین اثری است که مالر تمامی پاسخ‌هایش را به این اندیشه در آن جمع کرده است. هدف مقالۀ پیشِ‌رو، پس از شناخت ابعاد رنج در اثر داستایوفسکی، بررسی رنج‌های زندگی مالر و تأثیر رنج در آفرینش آثار است، که در ضمن تطبیق اشعارِ سمفونی‌ها با بیانیه‌های شخصیت‌های رمان «برادران کارامازوف» مطرح می‌شود. روش تحقیق مبتنی بر رویکرد تاریخی و تحلیلی-تطبیقی با استناد به منابع کتابخانه‌ای است. این گفتار با تطبیق ترانۀ وداع بر آثار پیشین مالر به جامعیت محتوایی این اثر می‌پردازد، در نتیجه‌گیری اثر الهام‌بخش فلسفۀ رنج داستایوفسکی در آثار مالر بازیابی می‌شود.
حفظ میراث و نگاه به آینده
نگاهی به کتاب جویبار جوشنده؛ شرح و تحلیل آثار و احوال مرتضی نی‌داود
موسیقی ایران از فقدان منابع مکتوب رنج می‌برد؛ آثار مکتوبی که امروز در دست ماست در نسبت با گستره و غنای موسیقی ایرانِ فرهنگی ناچیز است. همین آثار هم بیشتر بر محور موسیقیِ نظری شکل گرفته است و از جنبه‌های اجرایی موسیقی، نسبت موسیقی با دیگر عناصر فرهنگی و نسبت موسیقی با اجتماع، مکتوبات اندکی موجود است. این فقدانِ منابع مکتوب، به شیوه‌ای دیگر تا امروز ادامه یافته و آثار پژوهشی راجع به چند نسل گذشتۀ موسیقی‌دانان اندک است؛ این در حالی است که بخشی از موسیقی امروز ما -یا به بیان دقیق‌تر بخشی از موسیقیِ ایرانی در ایران- امتداد موسیقی انتهای قاجار و اوایل پهلوی است و انتظار می‌رود موسیقی این دوران پیش چشم ما باشد و آن را معیار و محک نظر -سلبی یا ایجابی- قرار دهیم. اما آنگاه که محققی به‌دنبال منابع بگردد، هرچه بیشتر بجوید کمتر می‌یابد، زیرا فرآیندهای ثبت، تحلیل، انتقالِ جنبه‌های فرهنگی موسیقی، از اساس در زیست‌جهان موسیقی‌دانان ما جای نداشته است.
تنها در یکی، دو دهۀ اخیر است که این امر به‌صورت جدی و جزو ملزومات موسیقی محسوب می‌شود، اما بااین‌وجود در میان معاصرین هم آثار تاریخی-تحلیلی موسیقی با محوریت هنرمند کمیاب است. کتاب جویبار جوشنده به یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار و درعین‌حال مغفول‌ماندۀ موسیقی ایران پرداخته است. مرتضی نی‌داود؛ چه ازنظر نوازندگی و چه ازنظر خلق آثار، جایگاه مستحکمی در موسیقی نسل‌های گذشته دارد و قابل انکار و حذف نیست، ولی شخصیت فردی و هنری او بسیار ناشناخته است. شکی نیست که نی‌داود از جملۀ کسانی است که در ساختن آنچه امروز موسیقی ایرانی نامیده می‌شود، سهم داشته و گفتمان فعلی موسیقی ایرانی از او تأثیر پذیرفته است.
بررسی پداگوگیک پارامترهای تولید صدا در نوازندگی ساز ویلن
کیفیت صدا اغلب مقیاسی برای تفاوت قائل شدن بین ویلنیست ماهر و کم‌تجربه است. بسیاری از نوازندگان طبق سلیقۀ شخصی، صدا را با رویکردهای کلامی همچون عنوان‌ها و صفت‌هایی تعریف می‌کنند. موضوع تولید صدا در نوازندگی ویلن در کشور ایران تابه‌حال به‌صورت مکتوب موردتوجه قرار نگرفته و ادبیات موجود در این زمینه از حد درس‌گفتارهای شفاهی فراتر نرفته است. در برخورد با مسئلۀ تولید صدا ابتدا بایستی تعریف دقیقی از صدای پرطنین داشت. با تسلط روی پارامترهای اولیه و ثانویه تولید صدا می‌توان به صدایی پرطنین روی ساز خود دست یافت.
درنهایت از این صدای پایه نوازنده می‌تواند در جهت رعایت‌های دینامیکی، رنگ‌های صدایی مختلف، بیان و تفسیر بهتر، استفاده کند. پارامترهای اولیه به عواملی همچون سرعت، وزن و نقطۀ صدایی، و پارامترهای ثانویه به میزان درک و دانش نوازنده از موسیقی، شرایط محیطی و فرهنگی که در آن رشد کرده و شرایط آکوستیکی مربوط است. پارامترهای تولید صدا بر پایۀ قرارگیری صحیح مرکز ثقل بدن و ساپورت نوازنده در مسیری درست، به مقصد خواهند رسید. لذا مقالۀ حاضر سعی دارد تا با بررسی پداگوگیک پارامترهای تولید صدا نوازندگان و معلمان را به تولید صدای پایه با هارمونیک‌های غنی نزدیک کند.
نگاهی به زندگی هنری نیل یانگ
تاریخ موسیقی سرشار است از روایت‌های تلخ و شیرین و البته واقعی در قالب ترانه‌هایی که از منابع خاصی الهام گرفته و یا به دلیل خاصی سروده شده‌اند. اگرچه اشعار یک ترانه به‌تنهایی روایتگری قهار محسوب نمی‌شود بااین‌وجود یکی از مهم‌ترین ابزارهای روایتی است و سرمنشأ بسیاری از آهنگ‌های جاودانی تاریخ موسیقی.
شبکه جهانی بی‌بی‌سی مستندهایی با عنوان «آهنگ‌هایی که جنگ را تعریف می‌کردند» پخش کرد که یکی از اپیزودهای آن مربوط می‌شد به جنگ ویتنام؛ حضور نیروهای نظامی آمریکا در ویتنام و تلفات سنگین طرفین جنگ و اعتراضات مردم آمریکا در خیابان‌ها. کشش فرهنگی آن‌دوره (دهۀ 60) مقطعی از شکل گرفتن هویت فرهنگ موسیقی تلقی می‌شود. بخشی از یکی از مستندهای فوق دربارۀ آهنگی است به نام «اوهایو» که خالق آن نیل یانگ بود.
جامعه‌شناسی موسیقی (۲)
پایه‌گذاران تفکر جامعه‌شناختی دربارۀ موسیقی
در شمارۀ ۱۷۷ (دو شمارۀ پیش) بنا شد تا در قالب سلسله‌مقالاتی به موضوع جامعه‌شناسی موسیقی بپردازیم. در آن شماره مقدمات بحث را فراهم آوردیم و به‌لحاظ تحلیلی، سه حوزۀ جامعه‌شناسی موسیقی را از هم تفکیک کردیم:
۱. تولید موسیقی؛
۲. محتوای موسیقی؛
۳. دریافت و مصرف موسیقی.
به‌اختصار موضوع بحث هریک از این سه حوزه را مشخص کردیم و گفتیم که پیش از پرداختن به هریک از این حوزه‌ها، به بحث‌هایی دربارۀ ریشه‌های این رشته نیازمندیم. هدف مقالۀ حاضر پیش نهادن و ادامۀ همین بحث است: بررسی ایده‌های پایه‌گذاران تفکر جامعه‌شناختی دربارۀ موسیقی. گفتنی است که در مقالات بعدی، به‌ترتیب به مسئلۀ تولید، محتوا و مصرف موسیقی خواهیم پرداخت.