شماره ۱۴۵

بر کسی پوشیده نیست که در دورانِ انقلابِ مشروطه‌خواهی، دگرگونی در تمام عرصه‌های فرهنگی، هنری، سیاسی، اقتصادی، نظامی و به‌خصوص موسیقی، خواسته‌ی حکومتی و همگانی بود تا ایران هم، مطابق کشورهای اروپایی، «فلک را سقف بشکافد و طرحی نو دراندازد.» در عرصه‌ی مورد بحث ما، کمانچه هم در نوازندگی، جای خود را به ساز هم‌خانواده‌ی خود، یعنی ویلن داد و بیشتر یا تمامی کمانچه‌نوازان از دوران قاجار به بعد تا حدود اواخر حکومت پهلویِ دوم یا به‌کُل، کمانچه را رها کردند؛ مانند استاد کم‌نظیر موسیقیِ ایران، «ابوالحسن صبا»؛ یا آنکه در سایه‌ی ویلن‌نوازی، نیم‌نگاهی هم به کمانچه داشتند، نظیر استاد «علی‌اصغر بهاری». همان‌گونه که همه آگاه هستید، تا اواخر سال‌های ۱۳۴۰، بقای کمانچه‌نوازی در ایران به مویی ‌بند بود. به‌بیانی دیگر، صدای کمانچه، تنها در سه عرصه یا سه موقعیتِ منطقه‌ای: ابتدا عرصه‌ی موسیقیِ مرکز ایران، یعنی تهران، توسط استاد علی‌اصغر بهاری، سپس کمانچه‌نوازانِ موسیقیِ محلی به‌وسیله‌ی «طوقانیان» در شهرکُرد و کمانچه‌نوازانِ شهیر لرستان «علی‌رضا حسین‌خانی»، «همت‌علی سالم» و «پیرولی» و سوم کمانچه‌نوازیِ خارج از مرزهای ایران «هابیل علی‌اف» در آذربایجان شوروی نگذاشتند بندِ دل این سازِ پُرسوز و پُرحکایت، از بندِ دلِ این مردمِ فرهنگ‌طلب و هوشیار بُریده شود. و من بر این باورم، هردرختی تا در زمینی که با اشکِ مردم نَم‌بار است، ریشه دارد هرگز نخواهد خشکید و هردرختی که خورشید دانایی، دلیری و هوشمندیِ ملتی بر آن بتابد، اگر تنه‌اش را هم بارها قطع کنند، جوانه می‌زند، گُل می‌کند، میوه می‌دهد و کام باغبانِ باوفایش را شیرین خواهد کرد. نام این درختِ حداقل هزار‌ساله در اشعارِ شاعران کهن، نظیر: «مسعود سعد»، «نظامی»، «حافظ» و... به میان آمده که برای نمونه، اشعار زیر را از جلد نخست کتاب آموزش کمانچه مهدی آذرسینا برای‌تان بیان می‌کنم: ز نزهت و طَرَب و عِزّ و شادکامی و لهو ز چنگ و بربط و نای و کمانچه بگُماز «مسعود سعد» به رسم رفته چو رامشگران و خوش دستان یکی بساخت کمانچه، یکی نواخت رباب «مسعود سعد» کمانچه آه موسی‌وار می‌زد مغنّی راه موسیقار می‌زد «نظامی» در مسجد و میخانه خیالت اگر آید محراب و کمانچه ز دو ابروی تو سازم «حافظ» این درخت هزار‌ساله بارها از دست موسیقی‌ستیزان، جان سالم به‌در برده است. من نمی‌دانم چند‌بار در طول تاریخ، سرِ آن را زده‌اند، ولی همان‌گونه که ذکرش گذشت، آخرین‌بار در دوران تجدد‌طلبیِ حکومتِ قاجاریان، قربانی شد. در قانون طبیعت، وقتی آهوان در کنارِ هم باشند، وقتی دُرناها پهلو‌به‌پهلوی یکدیگر بمانند و پرواز کنند، هیچ شکارچی‌ای نمی‌تواند آنها را شکار کند مگر تعدادشان کم باشد، از یکدیگر جدا افتند یا یکی بیمار باشد. این را نوشتم که بگویم هیچ‌گاه در طول تاریخ، کمانچه‌نوازی، این‌گونه دل‌ها را تسخیر نکرده است و هیچ‌گاه این ساز که زمانی فقط در دستِ مُطربان و لوطی‌های نجیب و خوش‌دل است، این چنین در دستِ بزرگ و کوچک، دختران و پسران، شهری و روستایی و عشایر نیفتاده است و من با فریادی بلند از سر شوق می‌گویم: ای مردم: خوش بِزی‌اید زیرِ این درختانِ سرفراز، سپاس‌گوی باشید و ذوق کنید از این خوش‌نوازان چیره‌دست؛ در آسمان‌ها برقصید وقتی کمانچه‌نوازی از شیوه‌ی سنتی تا شیوه‌ی مدرن در این آب و خاک طنین‌انداز شده است. و می‌گویم: ای مردم، تا جان شما و روح و روان شما کِشتگاه و نگاهبان آنان است دیگر هیچ دستی و اندیشه‌ی پلیدی آن را سر نخواهد زد.

او همچنین می‌گوید: «فضای فرهنگی بیرجند با اینکه شهر بزرگی حداقل در مقایسه با مشهد نبوده و نیست، اما این زمینه را ایجاد می‌کرد که مردم آن منطقه با موسیقی ایرانی بیگانه نباشند و بزرگانِ این هنر را می‌شناختند و می‌شناسند.» تاکنون آثاری چون «بازی‌های آوازی کامکارها»، «همنوازی تنبک و نی» با همراهی «آرش فرهنگ‌فر»، «سوزوگداز» با همراهی تنبک «احمد مستنبط»، «فریاد کویر، بیابان جنون» با آواز «حجت اشرف‌زاده» منتشر و تصانیف متعددی نیز از ساخته‌های او از صدا و سیما پخش شده است و به‌تازگی نیز سه مجموعه بیات اصفهان، سه‌گاه و نوا با اجرای تکنوازی نی در دست انتشار دارد. وی در حال حاضر در شهر مشهد آموزشگاه موسیقی کیانی‌نژاد را دایر کرده و مشغول به آموزش است. در سفری که به تهران آمده بود، با ایشان گفت‌و‌گویی داشتیم که از فعالیت‌هایش در عرصه‌ی نوازندگی نی و اجرا و تدریس برای‌مان گفت.

بنابراین واضح است که وجود مشکلات و ابهاماتی از قبیل نحوه‌ی گرفتن مضراب و روش‌های انگشت‌گذاری متفاوتی که امروز در عودنوازی ایران وجود دارد تا حدود زیادی ریشه در خلأ آموزشی این ساز دارند. می‌توان پیش‌بینی کرد که در سال‌های آینده، روش‌هایی برای آموزش عود در ایران نیز تدوین خواهد شد که در این مسیر، توجه به متدهای آموزشی این ساز در فرهنگ‌های موسیقایی هم‌جوار بسیار بااهمیت و سازنده خواهد بود. مقاله‌ی حاضر برخی از مهم‌ترین متدهای آموزشی ساز عود را که از سوی عودنوازان تُرک تدوین شده، معرفی کرده است. این متدها در طول یک قرن گذشته، در کشور ترکیه و همچنین در کشورهای دیگر حوزه‌‌ی عربی ـ ترکی استفاده شده و می‌شوند. در حوزه‌ی موسیقی عربی نیز روش‌هایی همچون روش «سالم عبدالکریم» و «جمیل بشیر» و غیره، برای ساز عود تألیف شده‌اند. بدیهی است که عودنوازی در ایران را نمی‌توان مستقل از دیگر فرهنگ‌های عودنوازی در نظر گرفت؛ چراکه عود، ساز مشترکِ خط جغرافیایی ـ فرهنگی بسیار گسترده‌ای، از مغرب عربی گرفته تا ایران و عراق و ترکیه و کشورهای حاشیه‌ی خلیج‌فارس و بسیاری مناطق دیگر این حوزه است. اگر سنت عودنوازی در موسیقی عربی، در پذیرش فرهنگ عودنوازی تُرک‌ها مقاومت می‌کرد، انقلابی که تارگان در عودنوازی عرب به‌وجود آورد، هرگز محقق نمی‌شد و عودنوازان بزرگی چون جمیل بشیر و «عمر نقشبندی» ظهور نمی‌کردند. از این‌رو توجه به محتوای این روش‌ها و بهره‌مندی از پیشرفت‌های عودنوازی ترکی و عربی در تدوین متدهای استاندارد ایرانی برای ساز عود، ضروری‌ خواهد بود.

چگونه است که قطعه‌ یا قطعه‌هایی از یک فیلمْ قابلیت آن را دارند که جدای از اثر اصلی‌ای که موسیقی برایش نوشته و اجرا شده و نخستین‌بار سوار بر صحنه‌های همان فیلم به گوش و چشم بیننده آمده است، تا مدت‌ها (سال‌ها و حتی دهه‌ها) در ذهن و روان بیننده تداوم یابد یا مرور و حتی زمزمه شود و در کل، به‌یاد بماند؟ ولی در مقابل، چرا برخی قطعه‌ها با وجود آنکه از برخی دیگر زیباتر یا حتی گوش‌نوازتر به‌نظر می‌رسند، عمر کمتری در اذهان عمومی پیدا می‌کنند؟ یا چرا (برعکسْ) برخی دیگر از قطعه‌ها فقط با توجه به تأثیر صحنه‌های فیلم است که بیشتر به چشم و گوش می‌آیند؟ اساساً سینما با هنر موسیقی «چه» می‌کند و موسیقی در سینما چه فرایندی را می‌گذراند که در قالب هنری تازه، یعنی «موسیقی فیلم» این‌چنین خود را بازمی‌شناساند؟...

در این مقاله، به بحث درباره‌ی چگونه مطرح‌شدنِ آن گروه یا بیوگرافی اعضای آن نمی‌پردازیم؛ زیرا کسانی ‌که موسیقی هوی‌متال را دنبال می‌کنند، با فراز‌و‌فرودهای کار این گروه آشنا هستند. اما در این مجال، از نگاهی دیگر به آخرین اثر این گروهِ پُرآوازه می‌پردازیم؛ آلبومی‌ که پس از هجده سال در تاریخ دهم ژوئن ۲۰۱۳ منتشر شد، یعنی پس از مدتی طولانی که برای هواداران آنها بسیار سخت و آزاردهنده بود. در این آلبوم، آزی آزبورن (وکال[خواننده])، تونی آیومی (گیتار الکتریک)، «گیزر بالتر»۵ (گیتار باس) و «براد وایک»۶ (درامز) حضور داشتند. این آلبوم در نمودار‌های نروژ، آلمان، آمریکا، دانمارک، سوئد، سوئیس، نیوزلند، بریتانیا و کانادا در رتبه‌ی نخست و در نمودار‌های ایتالیا، ایرلند، استرالیا، اسپانیا، لهستان، فنلاند، پرتغال، اتریش و یونان، جزء ده آلبومِ نخست قرار گرفت. در این فرصت، می‌خواهیم بیشتر در خصوص موسیقی و فضای اشعارِ این آلبوم صحبت کنیم.