شماره ۱۷۳

جستارِ پیش‌رو به انگیزۀ شناخت چندوچون کار شجریان در گزینش شعر نگاشته شده است. برای شناخت روش هر خواننده در گزینش شعر باید به بررسی آوازهای او بپردازیم؛ زیرا شعرِ تصنیف را آهنگ‌سازان برمی‌گزینند. درست است که خواننده با پذیرشِ کار آهنگ‌ساز به‌گونه‌ای نشان می‌دهد که آن گزینش را می‌پسندد و گذشته از این، شجریان آهنگ برخی تصنیف‌ها را خود ساخته است؛ اما ازآنجاکه در تصانیف پای آهنگ‌سازان گوناگون در میان است، نمی‌توان با بررسی تصنیف‌ها به ویژگی‌های یک روش گزینشی یکسان دست یافت. شجریان به‌خوبی از ارج آواز آگاه است: «آواز بیشتر معنی شعر را می‌رساند، تا تصنیف» (همان: ۹۱)، «من آواز را به همه‌چیز ترجیح می‌دهم» (همان: ۱۰۵). او از واپسین پرچم‌داران آواز در موسیقی دستگاهی ایران است؛ آوازی که حتی فرزند برومندش، همایون، با همۀ توانایی‌هایی که دارد، در پی پسند زمانه، از آن دور شده است و چندان به آن نمی‌پردازد. محمدرضا شجریان در گزینش شعر، کار طاهرزاده و بنان را بیش از دیگر خوانندگان می‌پسندد (همان: ۱۸۰) و از گفته‌هایش چنین برمی‌آید که از جایگاه مهم شعر در موسیقی آوازی آگاه است: «من خواننده‌ام. ساز من سازی است که همراه با کلام است. من باید کلام را انتخاب کنم تا همان حرفی را که آهنگ‌ساز با آهنگش می‌زند، من با کلام بگویم» (همان: ۱۷۵).

در اینکه شجریان هنرمندی خلاق است و راهی خلاقانه در طول حیات ۵۰سالۀ هنرش پیموده شکی نیست. وجوه این خلاقیت بسیار متنوع است؛ از صداسازی و لحن و ترکیب و ملودی‌گذاری و انتخاب شعر آواز گرفته تا تحریر و فراز و فرود؛ از همراهی با نوازندگان و نواسازان مختلف گرفته تا تغییر در صدادهی سازها و ارکستر؛ از سازسازی و خطاطی و نقاشی گرفته تا پرورش گل و گیاه و قطعاً تمامی این موارد در ساخت و پرداخت ذهن خلاق او نقش داشته است. نگارنده همچنان قصد بررسی تمامی این فکر خلاقه را ندارد (به همان دلایل پیش‌گفته) و تنها یکی از این موارد را در شاگردی او که به نظر مهم‌تر از باقی است و می‌تواند نقش مهمی در پرورش نسل‌های بعدی آوازخوانان موسیقی ایرانی ایفا کند برمی‌شمارد.

۱. فراتر از عنوان برخی از شخصیت‌ها چندان یگانه‌اند که فراتر از القاب مرسوم گام برمی‌دارند و همه‌چیز منحصراً در نام آنان نهفته است. شما نمی‌توانید بگویید استاد درویش‌خان، یا استاد آقاحسینقلی یا استاد میرزاعبداللّه؛ افزودن لقب «استاد» به نام این بزرگان، از قدر و قیمت آن‌ها می‌کاهد. در مورد معاصرین هم چنین امری مصداق دارد. شما نمی‌توانید بگویید استاد شاملو (که من شعرش را دوست دارم ولی با برخی عقایدش موافقتی ندارم)، یا دکتر شاملو، یا پروفسور شاملو، زیرا همۀ این‌ها و بسیار فراتر از این‌ها، فقط و فقط در نام او، یعنی احمد شاملو مستتر است. محمدرضا شجریان نیز یکی از همین یگانه‌های روزگار است، به‌طوری‌که اگر در ابتدای نامش لفظ «استاد» را بیفزاییم، از شأن و منزلت او کاسته‌ایم. در واقع این نام شجریان است که به عنوان «استاد»، شأن و شرافت می‌بخشد نه برعکس. به همین دلیل در این نوشته، یگانۀ آواز ایران را فقط و فقط با نامِ نامی خودش موردخطاب قرار می‌دهم؛ چرا که برای بیان جایگاه وی هیچ لقبی که در خور نام بلندآوازۀ او باشد نمی‌شناسم. ۲. خطرات دوقطبی بودن در جامعۀ دوقطبی هر نظری که طرح کنید شما را یا به «قطب اول» وصل می‌کنند یا به «قطب دوم»؛ ولو اینکه خودتان به‌صراحت اعلام کنید که به هیچ‌یک از این دو قطب وابستگی رسمی ندارید! مثلاً بسته به اینکه موافق «برجام» هستید یا مخالف آن، برای شما تعیین تکلیف می‌کنند که به کدام‌یک از این دو قطب منتسب هستید؟ از ذکر مثال‌های دیگر اجتناب کرده و می‌افزایم که این مهم حتی به مسائل هنری و ادبی هم راه یافته است! چنان‌که حتی اظهارنظر در مورد همین هنرمند یگانۀ زمان، یعنی محمدرضا شجریان نیز شما را ناخواسته در یکی از دو دستۀ فوق قرار می‌دهد. آیا موافق شجریان هستید؟ یا در دستۀ مخالفان وی قرار دارید؟ به هرکدام جواب مثبت بدهید، شما را به‌نحوی کورکورانه در یکی از دو قطب پیش‌گفته قرار می‌دهد؛ ولو اینکه مثل من دست چپ و راستتان را هم از یکدیگر تشخیص ندهید. در دوران سربازی، فرمانده در یک مشت من زغال و در مشت دیگرم گچ می‌گذاشت تا بتوانم چپ و راست را مشخص کرده و قدم‌هایم را با سایر سربازان هماهنگ کنم؛ ولی حتی این اعتراف هم، من و امثال من را از انگ وابستگی به یکی از این دو قطب اجتماعی نجات نخواهد داد.  

درست وارون این، و چنان‌که انتظارش می‌رود، می‌توان به همان اندازه سرزنشش کرد. گواینکه عملاً به‌خاطر نیمی از همان ویژگی‌های ستایش‌آمیز، در آشکار و نهان نکوهیده هم شده است. می‌توان حضور چیره‌اش را در دنیای آواز مانع رشد صداها و سلیقه‌های دیگر دید و خسروی و یکه‌سالاری نسبت‌داده‌شده به او را مایۀ خودسانسوری و سکون. می‌توان از تأثیر او بر گسترده شدن خواننده‌سالاری گفت و جایگاهی که هر خواننده‌ای (به‌درست یا نادرست) به پیروی از او برای خود قائل است. و حتی می‌شود او را مسئول میل به عامه‌پسندی در موسیقی کلاسیک ایرانی، روند تغییرات یکی دو دهۀ گذشته، قلمداد کرد و از یاد برد که این‌همه چیزی نیست جز صحه گذاشتن تلویحی بر نقش بااهمیت و بزرگی‌اش در موسیقی دهه‌های گذشته، حتی به هنگام نکوهش.

فریدون مشیری، شاعر نامدار معاصر، در بخشی از مقاله‌ای که دربارۀ شجریان نوشته، در وصف سایر هنرهای شجریان چنین گفته است: «شجریان علاوه‌بر کار موسیقی و آواز به چندین هنر دیگر نیز آراسته است. زمانی که در تهرانپارس می‌زیست، اتاقی بزرگ پر از قناری و مرغ عشق داشت و به‌اصطلاح پرنده‌پروری می‌کرد و آوازش را با آواز قناری‌ها می‌آمیخت. دادوستدی بسیار دل‌نشین بود. علاقۀ او به قناری به‌حدی بود که یک بار در سفری، از شمال به جنوب ترکیه تغییر مسیر داد، زیرا که شنیده بود در آنجا یک نوع قناری وجود دارد که آوازش چنین و چنان است! شجریان سنتور نیز می‌سازد، برای تهیۀ چوب مخصوص سنتور، که باید با شرایط خاص عمل آید، تا اعماق روستاهای اصفهان می‌رود. حوصله و علاقه‌اش واقعاً استثنایی است» (مشیری، ۱۳۷۰: ۶۳-۶۲). در این نوشته قصد داریم نگاهی بیفکنیم به سایر هنرهای محمدرضا شجریان که به‌جز حوزۀ آواز می‌توانست نام محمدرضا شجریان را بر زبان‌ها جاری سازد.