شماره ۱۶۷

سرمقالۀ این شماره را با یاد خدا و با شعری سرودۀ یکی از بندگان خوب خدا آغاز می‌کنیم. شعری آگاهی‌دهنده با عنوان «سه نهانِ ازلی» سرودۀ دکتر محمدرضا شفیعی‌کدکنی، برگرفته از کتاب هزارۀ دوم آهوی کوهی ایشان که می‌فرماید: چیست خدا و هنر و زندگی؟ پرده‌ای از آن سویِ دانندگی روزی اگر زین سه یکی شد عیان آن دگران محو شوند از میان لیک چو هستی و چو دیدارِ نور این سه نهان‌اند ز فرطِ ظهور عمرِ بشر صرف درین راه شد لیک ازین راز که آگاه شد؟ از دهنِ غار چو آمد برون داشت همین پرسش و دارد کنون بگذرد ار صدرَه ازین کهکشان باز ازین راز نیابد نشان تا که جهان است و نظامِ جهان این سه نهان‌اند، نهان و نهان

نوزدهم مهرماه امسال هفتاد و هشتمین زادروز محمدرضا شفیعی‌کدکنی (م. سرشک) بود. این استاد برجستۀ ادبیات فارسی که از مفاخر فرهنگی میهن ماست و با بینش پرورده و دانش گستردۀ خود، امروز در چشم دوستداران فرهنگ این سرزمین کهن از گرامی‌ترین چهره‌های جهانی و نماد پاسداری از فرهنگ ایرانی است، در شاخه‌هایی گوناگون چون نقد ادبی، پژوهش، تصحیح متون نظم و نثر کهن، گزارش و گزینش متون، ترجمه و... دستاوردهایی گران‌سنگ دارد. اما این استاد دانشمند دانشگاه تهران، در جهانِ ادبیات بیش و پیش از هر چیز «سرشک» شاعر است. بیشتر

دیگر نمی‌توانم به «نوای کاروان» گوش دهم... حالا دیگر این تصنیف حزین و دلسوز -به‌تمامی- به «روایتگرِ» آوازخوان رفته‌اش بدل شده است (همچنان که پیش‌تر هم بود، اما نه تا این حد به واقعیت، نزدیک!) آن هم برای «من»ی که دوستدار قدیمی صدا و آثارش هستم و بیش از همه، شاید به همین نوای کاروان علاقه دارم و نزدیک به سه دهه است آن را زمزمه می‌کنم. «نوای کاروان»ی که پیشاپیش مطمئنم هیچ شبی بیش از امشب، آتش بر جانم نخواهد زد. چه کنم؟ «من»ی که شب‌های نخست فراق عزیزانم را بسیار از سر گذرانده‌ام؛ از همان ۱۳ سالگی که سایه پرمهر پدر را اجل ازم دریغ کرد تا حالا که باید یکی‌یکی، صداها و استادان محبوبم را به سوی خاک بدرقه کنم... حالا هم که ساعتی از اعلام خبر شوم وداع ابدی با گلچین نگذشته، می‌بینم که چگونه در شبکه‌های اجتماعی بیش از تمام آثارش نوای کاروان را به اشتراک می‌گذارند؛ البته در کنار «مرغ سحرِ» یگانه‌اش با تنظیم فرامرز پایور و «شعله» و «از بهترین‌ها بهتری...» که این آخری را پنداری نه در وصف معشوق، بلکه دربارۀ صدای خودش خوانده بود (یا فرقی نمی‌کند؛ شاعرِ این اثر، آن را دربارۀ صدایش سروده بود)... که خواهم گفت صدایش از برخی لحاظ (تأکید می‌کنم: فقط از برخی لحاظ)، بهترین صدا یا دست‌کم شیک‌ترین صدا در بین تمام آوازخوانان ۱۱۲ سال اخیر بود و در لطافت، حتی به صدای حریروَشِ بنان پهلو می‌زد. بیشتر

هرجا که راجع به تفسیر و تأویل حرف می‌زنیم فوری به یاد تفسیر متن‌ها، به‌خصوص متن‌های مذهبی (مثلاً تفسیر قرآن یا نهج‌البلاغه) می‌افتیم. در آن نوع تفسیر عده‌ای کارشناس سعی می‌کنند معنی قسمت‌هایی از متن را که روشن و واضح نیست برایمان بگویند؛ چون معنی در خود متن روشن نیست؛ هرکدام از مفسرها با دلایلی که در تفسیرشان می‌آورند جوری متن را معنی می‌کنند و اغلب سر این معنی‌ها با‌هم اختلاف دارند. آن‌ها معنایی را که استنباط کرده‌اند به متن نسبت می‌دهند. تفسیر همیشه همین‌طور است؛ یک معنای ذهنی را به یک‌ چیز از قبل موجود نسبت می‌دهد. تأویل هم تقریباً همین‌جور است؛ اما یک فرق کوچک دارد. آن هم این است که هدفش برگشتن به «اول» یا معنای اصلی است. این کار هم مثل تفسیر است؛ چون با همۀ تلاشی که برای پیدا کردن آن «اول» می‌کنیم هیچ‌کس نمی‌داند که معنی اصلی واقعاً چه بوده است و راهی هم وجود ندارد که مطمئن شویم اصلاً «اول»ی وجود دارد یا نه. تفسیر و تأویل در نقد موسیقی هم تا حدودی شبیه متن است؛ بنابراین حرف زدن دربارۀ تفسیر موسیقی بی‌برو برگرد ما را به بررسی «معنای موسیقایی» یا «معنی موسیقی» می‌کشاند. این اصطلاح یک اصطلاح خیلی تخصصی در حوزۀ فلسفۀ موسیقی و موسیقی‌شناسی است؛ پس نمی‌شود همۀ گوشه و کنارهایش را اینجا وارسی کنیم با وجود این تا حدی که می‌شود اشاره می‌کنم.

«یک نمایش مبتذلِ بازاری، کاری بی‌هویت با موسیقی عامه‌پسند بی‌محتوا و شعرهای سخیف و اجرایی ضعیف». این است خلاصۀ نقدهای سازندۀ برخی حضرات دربارۀ کنسرت‌نمایش «سی». اگر دنبال نقد هستید وقت خود را هدر ندهید، خلاصه‌اش را برایتان نوشتم. راستش این روزها دارم سخت مقاومت می‌کنم تا نپذیرم که بزرگ‌ترین مشکل ما، نه اقتصاد است، نه سیاست، نه امنیت، نه اشتغال، نه مسکن و نه ازدواج. بزرگ‌ترین مشکل ما سقوط اخلاقی است که البته زمینۀ ایجاد آن در بعضی از عنوان‌های مذکور قابل ردیابی است. بیشتر

تصور عمومی بر این است که مترونوم صرفاً با هدف حفظ ریتم و مطابق وزنِ ثابتِ یک قطعه یا درس می‌تواند به‌کار رود، در‌حالی‌که علاوه بر این هدف -که البته در آموزش و ضبط، مهم و تعیین‌کننده است- تمرین با مترونوم برای یک هنرآموز می‌تواند کارکردهایی بیش از این داشته باشد؛ کارکردهایی از قبیل طولانی و در‌عین‌حال با برنامه و منظم پیش رفتنِ طول زمانِ تمرین، کمک به رسیدنِ تدریجی به سرعتِ استاندارد قطعه یا سرعتی که آهنگ‌ساز تعیین کرده و درنهایت کمک به ارتقای بیشتر کیفیت اجرایی قطعه در خصوص مسائل مختلف اجرا (علاوه بر موضوع سرعت).

پیش‌تر گفته شد که موسیقی تنبور در منطقۀ گوران بكرتر و اصیل‌تر باقی مانده است و در قالب یكی از فرهنگ‌های عام و محترم مردم منطقه به‌شمار می‌رود و از تقدسی والا در نزد ایشان برخوردار است. در این منطقه تنبورنوازان و مقام‌دانان بسیاری رشد‌و‌نمو کرده‌اند كه امروزه به‌جز نام نیك و چند آلبومی كه در محافل خصوصی از صدای ایشان ضبط شده است، آثار دیگری از داشته‌های ارزشمند آن‌ها در دسترس نیست. در این میان استاد طاهر یارویسی را می‌توان یکی از استادان متبحر در زمینۀ موسیقی مقامی تنبور و نیز در زمینۀ تحلیل و تفسیر مقامات، نوازندگی و خوانندگی دانست كه متأسفانه به دلیل کهولت سن و بیماری در شرایط مناسبی به‌سر نمی‌برد. استادی پیر و كهن‌سال كه از كهولت سن، بیماری‌های متعدد و مشكلات معیشتی رنج می‌برد؛ ولی همچنان به آب و خاك اجدادیش وابسته و دلگرم مانده و بعد از گذشت هفت دهه از عمر گران‌مایه‌اش هنوز در این منطقه زندگی می‌كند. در گفتار پیش رو به فعالیت‌های هنری او نگاهی داریم و برایش آرزوی سلامتی می‌کنیم.

در این مقاله سعی شده است تا به بررسی یکی دیگر از نظرات تئودور آدورنو در حوزۀ صنعت فرهنگ و فرهنگ توده پرداخته و از این رهگذر به بررسی موسیقی مردمی (پاپیولار) رایج در زمان وی که با نوع جدید و نوظهور موسیقی جَز به اوج خود رسید و آدورنو آن را نمونه‌ای از صنعت فرهنگ و عامیانه شدن و سطحی شدن موسیقی در مقابل موسیقی نخبه‌گرا و فرهنگ والا به‌شمار می‌آورْد، بپردازیم. در قسمت پیشین و نخست این مطلب مطالبی دربارۀ مکتب فرانکفورت (عقلانیت ابزاری)، روشنگری، صنعت فرهنگ و مفهوم پاپیولاریسم در موسیقی گفته شد و در این شماره به فلسفۀ موسیقی مدرن و دیالکتیک بین آرنولد شوئنبرگ و ایگور استراوینسکی می‌پردازیم.

مدخل «نابغۀ موسیقی» در دائرة‌المعارف موسیقی روسو با دیگر مدخل‌ها متفاوت است. گویی روسو از چیزی یا پرسشی از جانب کسی برآشفته است؛ لحن و نوع طرح موضوع در این مدخل با کل کتاب کاملاً متفاوت است و زبانی پر‌شور و طغیانگر دارد. توضیح این نکته ضروری است که آنچه به دایرةالمعارف موسیقی روسو مشهور شده در حقیقت مدخل‌های مربوط به موسیقی دائرةالمعارف مشهور دورۀ دیرکتوار فرانسه به سردبیری دنی دیدرو بوده که روسو مسئول نوشتن آن بوده است و بعدها حدود هفتصد مدخل موسیقایی آن به‌صورت جداگانه ویرایش و منتشر شده است.

در شمارۀ اخیر مجلۀ هنر موسیقی (شمارۀ ۱۶۶، مرداد و شهریور ۱۳۹۶) مقاله‌ای از اینجانب با عنوان: «آذرسینا موسیقی‌دان چندوجهی» چاپ شده است که متأسفانه در دو قسمت آن حاوی مطالب اشتباهی دربارۀ زندگی و نظریات استاد آذرسینا است و البته بروز این اشتباهات ناشی از قصور شخصی نویسنده است...

آکاپِلا واژه‌ای ایتالیایی است به‌معنی «به سبک کلیسا» و در موسیقی به‌معنی اجرای قطعه‌ای موسیقی تنها با استفاده از صدای خواننده و تکنیک‌های صداسازی با کمک حنجره و دهان، بدون استفاده از هیچ ساز دیگری است. هرچند بیشتر آشنایان با این فرم از اجرا، ممکن است این فرم را با کلیسای مسیحی و چانت‌های گریگوریان و مادریگال بشناسند، اما ریشۀ این سبک از اجرا به نیایش‌های کلیمیان باز‌می‌گردد و پس از مسیحیان، مسلمانان هم در نیایش‌های خود از این نوع اجرا استفاده کرده‌‌اند. در دوران رنسانس، بسیاری از آواز‌های مردمی و غیر‌مذهبی به این نحوه اجرا می‌‌شده؛ اما آنچه امروز به‌عنوان آکاپلا در صنعت موسیقی شناخته می‌شود، فارغ از ریشۀ مذهبی آن، نوعی موسیقی مردمی است که در اصل به سبکی از موسیقی پاپ آمریکلایی به نام «دوو واپ» می‌رسد. بیشتر

اگر هر ماه به یک کتاب‌فروشی که البته در بین قفسه‌هایش عنوان «موسیقی» دارد سر بزنید و کتاب‌ها را رصد کنید نکته‌های جالبی می‌بینید. مهم‌ترین نکته اینکه هر ماه تعداد زیادی از این عناوین قرص و محکم سر جایشان هستند و نسبت به یک ماه قبل تغییری نکردند؛ البته نه به این معنا که کتاب‌فروشی با فروخته شدن کتاب دقیقاً همان عنوان را به‌سرعت جایگزین کرده است، بلکه این کتاب‌ها اصلاً فروخته نشدند. شاید در بازۀ زمانی بلندتری، تغییرات درخور توجه باشد، ولی در عمل باز هم عنوان‌هایی هستند که باقی ماندند. حالا اگر چند کتاب‌فروشی را هم‌زمان وارسی کنید می‌بینید که تعداد کتاب‌هایی که در این کتاب‌‌فروشی‌ها مشترک هستند زیاد نیست. تنها چند عنوان کتاب پرفروش مانند تئوری موسیقی اثر پرویز منصوری یا مصطفی‌کمال پورتراب در تألیف‌ها و کتاب درک و دریافت موسیقی یا ترجمۀ اشعار پینک فلوید در بخشِ ترجمه مشترک هستند. بیشتر

امروزه اصطلاح «تلفیقی» را زیاد می‌شنویم؛ همه‌جا رد‌پایی از آن هست و در هر شاخه از هنر می‌توان حضور آن را رصد کرد؛ اما به‌جرئت می‌توان گفت به همان فراوانی که به‌کار می‌رود، به همان اندازه کمتر فهمیده شده است؛ به‌ویژه در موسیقی که ردپای آن بیشتر و پررنگ‌تر نیز هست. امروزه برای هر ‌چیزی که به‌نوعی آمیخته با چیز دیگری باشد –که در بسیاری از مواقع، همین آمیخته ‌شدن نیز وجود ندارد- و نوعی نوگرایی هم به‌حساب بیاید، واژۀ تلفیقی را به‌کار می‌بریم بی‌آنکه بدانیم موسیقی مورد نظر متعلق به چه سبکی است و از آن مهم‌تر اساساً واژۀ تلفیقی -که ما برای فلان موسیقی به‌کار می‌بریم- چه مفهومی می‌تواند داشته باشد. آیا به‌کار بردن آن در اینجا درست است یا نه؟! با وجود این و با تاریخچه‌ای که بر این واژه گذشته، اصطلاح «تلفیقی» وارد تمامی سبک‌­ها شده و آنچه در موسیقی شاهد آن هستیم، در دیگر سبک­‌ها نیز تا حدود زیادی مشاهده می‌شود. در دوره‌ای که سبک‌­ها در مسیری از یکنواختی بودند، این واژه با ورودش تازگی و تنوعی ایجاد کرد و این تنوع با استقبال دنبال‌کنندگان این سبک­‌ها همراه شد و شاید این مهم‌ترین دلیل همه‌گیر شدن این واژه باشد؛ اما دلیل دیگری نیز می‌توان تصور کرد و آن نبودِ گروه‌بندی و طبقه‌بندی مناسب و دقیق در هر سبک است. در ایران نیز بنا به دلایل مختلف بسیاری از سبک‌ها شناخته‌شده نیستند و همین باعث شده است که بسیاری از آثار موسیقی که ممکن است چندان ربطی هم به این دسته‌بندی نداشته ‌باشند به گروه تلفیقی راه پیدا کنند.

علاقه‌مندان، هنرجویان و حتی نوازنده‌های پیشرفته، همواره با مشکل انتخاب بین مدل‌های مختلف پیانو مواجه هستند. مواردی از قبیل کیفیت صدا، تعمیر و نگهداری، زیبایی، قیمت و... کار انتخاب ساز مناسب را دشوار می‌کند. با توجه به پیشرفت روز‌افزون تکنولوژی و بهتر شدن کیفیت ساخت و همچنین برطرف کردن نقایص موجود در پیانوها، رقابت بین شرکت‌های سازنده و فروشنده‌ها بسیار نزدیک شده است و همین امر باعث سردرگمی بیشتر علاقه‌مندان این ساز می‌شود. در این مطلب سعی شده تا در ارتباط با ویژگی‌ها، مزایا و معایب هر دسته و مقایسه‌ای بین عملکرد و سازوکار آن‌ها اشاره شود تا علاقه‌مندان بتوانند در انتخاب ساز با دقت بیشتری تصمیم بگیرند.

حكایت اینترنت، فضای مجازی و شبكه‌های اجتماعی، خودْ داستانی است مفصل و پر از پدیده‌ها و رویدادهای نوظهور كه مانند آن را نه قبلاً دیده بودیم یا حتی تصورش را می‌کردیم و تشبیه اغراق‌آمیزی نخواهد بود اگر آن را به یك گردباد هولناك تشبیه كنیم؛ زیرا همچون گردبادی مهیب به هیچ جنبه‌ای از زندگی انسان امان نداده و همۀ ابعاد زندگی بشری را درنوردیده است. اینكه بررسی شود كه میزان تأثیر این پدیده بر بخش‌های گوناگون زندگی انسان چه بوده، نه مجالش در این مختصر هست و در نه در حد دانش و سواد من؛ اما بدون تردید اینترنت به زندگی بشری رنگی تازه بخشیده و به اعتقاد من مهم‌ترین اختلاف نسل امروز و دیروز ریشه در بهره‌مندی از این فناوری دارد. بیشتر

دهم شهریور سال جاری، انتشارات «فرهنگ» میزبان برگزاری رونمایی از آلبوم «آرزو» با صدای مسعود فصیحی و پیانوی دلبر حکیم‌آوا بود که در کنار این مراسم مسعود فصیحی، خوانندۀ آلبوم و علی احمدزاده، پیانیست و تنظیم‌کنندۀ یکی از قطعات این آلبوم، سخنرانی کوتاهی دربارۀ اثر داشت. آلبوم «آرزو» که شاید در نوع خود از نخستین آلبوم‌های سبک آواز کلاسیک اپرایی به همراهی پیانو در ایران باشد، شامل باز‌اجرای مجموعه‌ای از آثار ماندگار موسیقی کلاسیک آذریِ ایرانی و آذریِ جمهوری آذربایجان، آثار فاخر فارسی، برگردان به فارسی و باز‌اجرای یک ترانۀ مشهور فیلم است. همکاری دوستانۀ یک پیانیست سولیست بین‌المللی و شناخته‌شدۀ خارجی با یک خوانندۀ ایرانی یکی از نکات قابل توجه این آلبوم است زیرا در دوئت‌های خواننده و پیانو، روال متداول استفاده از پیانیست‌های آکومپانیست [همراهی‌کننده] است، بنابراین همکاری یک پیانیست سولیت برای همراهی خواننده اتفاقی است که به‌خودی‌خود جالب توجه است و این مسئله در کنار این واقعیت که این پیانیست تک‌نواز تاجیکستانی در انتخاب آثار و همکاری بسیار سخت‌گیر است، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

در نیمۀ دوم دهۀ شصت میلادی، نام سه نوازندۀ گیتار عالم‌گیر شد. جیمی پیج، جف بک و اریک کلاپتون که اتفاقاً هر سۀ آن‌ها در فاصلۀ ۱۹۶۴ عضو یک گروه انگلیسی به نام «یارد بردز» (پرندگان خانگی) بودند و به‌شدت به موسیقی بلوز گرایش داشتند. کلاپتون در سال‌های ۱۹۶۴ و ۱۹۶۵ گیتاریست این گروه بود. بعدتر در سال‌های ۱۹۶۶ و ۱۹۶۷ جیمی پیج و جف بک هم‌زمان در آن گروه بودند؛ اما در سال ۱۹۶۹ هیچ‌کدام از این سه نفر در یارد بردز نبودند و فعالیت گروه به حالت تعلیق درآمده بود. کلاپتون به گروه «جان مایال» پیوست، جف بک اقدام به ضبط آلبوم تک‌نوازی کرد و جیمی پیج به‌اتفاق یک خوانندۀ خوش‌صدا (رابرت پلنت)، یک نوازندۀ گیتاربیس (جان پل جونز) و یک طبال (جان بونهام) گروه «لد زپلین» را شکل داد. کلاپتون، پیج و جف بک هرکدام جداگانه در کارهای خود موفق بودند و آیندۀ درخشان‌تری در انتظار آن‌ها بود؛ البته ناگفته نماند که بعدها کلاپتون و پیج پرطرفدارتر از جف بک بودند.

آنتونیولوچو ویوالدی، ویلنیست و آهنگ‌ساز باروک، معروف به کشیشِ سُرخ‎مو، چهارم مارس ۱۶۷۸ در جمهوری ونیز به‌دنیا آمد. او بیش از پنجاه سال از عمر شصت‌سالۀ خود را در زادگاهش گذراند. ونیز، رگ حیاتی هنر ویوالدی محسوب می‌شد و از همین شهر بود که شهرت او به سراسر اروپا نفوذ کرد. نخستین معلم موسیقی ویوالدی، به‌ظاهر، پدرش بود که با جدیت به او مشق ویلن می‌داد و شغلی به‌عنوان نوازنده در کلیسایی کوچک برای فرزند خود دست‌و‌پا کرد. ویوالدی در‌این‌بین به آموزش ارگ پرداخت و مطالعات نظری خود در زمینۀ موسیقی را -احیاناً نزد لگرنتسی (مصنف اپرا)- ادامه داد. بیشتر